|
Мутаносиблик йўқлиги изтироблар ва сиёсий беқарорликлар ҳам кўриниб қолди. Мамлакатда кўзга кўринган кишилар кўпчилигига қарамасдан ўзаро фикрлар ва манфаъатларда ихтилофлар борлиги сабабли сиёсий бўшлиқни тўлдира олмадилар. Чунки мунозаралар ва чақириқларнинг ўзи агар натижа бермаса, сиёсий вужудни пайдо қила олмайди ва сиёсий бўшлиқни тўлдира олмайди. Натижа эса ё давлатни унинг устига ташланган юкларни кўтаришга мажбур қилиш, иш юрита оладиган, мустаҳкам тура оладиган қилиш билан бўлади ёки ҳокимиятга етишиб, масъулиятни тўлалигича ўз устига олиш билан ёки иш юрита олишни ва мустахкам тура олишни кўрсатиш билан бўлади. Аммо натижасиз сиёсий чақириқ ва музокараларнинг ўзига чекланиб, давлатни мана шундай ожиз аҳволда, мамлакатни эса мана шундай изтироб ва беқарорлик вазъиятида ташлаб қўйиш, бундай ҳолатда сиёсий чақириқ ва музокаралар тегирмонни айлантираётган эшакнинг айланишига ўхшаган бир нуқта атрофидаги айланма ҳаракат ва самарасиз меҳнат бўлиб қолаверади. Ҳеч қанча ўтмасдан унинг муваффақиятсизлиги кўриниб, очилиб қолади.
Шунинг учун мамлакатда кўзга кўринган кишиларнинг уринишлари ва партияларнинг ҳаракатлари натижа бермади. Бу даҳшатли сиёсий бўшлиқ ҳолати 6 ой – 1918 йил ноябрдан 1919 йил апрелининг охиригача давом этди.
Бу вақт асносида ингилизлар мамлакатда мустақиллик мафкурасини, мустақиллик халқнинг ҳуқуқларидан бири; Америка америкаликларники бўлгандек Туркия туркларники бўлиши керак; янги давлат замонавий асос ва таянчлар устига қурилиши керак, каби фикрларни қўзғашди.
Бу фикрлар одамлар ўртасида – хусусан Истанбулда – ёшлар ва зобитлар ўртасида тарқатилар эди. Ингилизларнинг бу фикрларни тарқатиш ва уларни қўллаб-қувватловчиларни вужудга келтиришдаги қудратини билиш учун Усмоний Давлат бор вақтда қилган ишларни кўриб чиқиш лозим. Ўша вақтда улар миллатчилик наъраларини ва мустақиллик номи билан ажралиб чиқиш интилишларини тарқатишган эди. Бу билан улар Балқонда таъсир қилиб, у ерда изтироблар ва беқарорликларни вужудга келтришдики, бу ишлар Усмоний Давлатдан унинг кўп қисимлари ажралиб чиқишга олиб борди. Яна улар турк ва араблар ўртасида ҳам миллатчилик наъралари ва мустақиллик яъни ажралишга интилишларни тарқатиб, битта давлат фуқароларини иккига бўлиб ташлашди. Бу ишларни қилишган ўша вақтларда уларнинг чақириқлари ва гумашталаридан бошқа воситалари йўқ эди. Ҳозир эса улар мамлакатни босиб олишган, унинг ҳамма ишларига ҳукмрон бўлиб туришган ҳамда султон ва вазирлар раиси уларнинг қўлида хоҳлаганларидек ҳаракатлантиришса бўладиган қўғирчоқ бўлиб турган бир вақтда ундай фикрларни тарқатишни кучайтиришди. Бу билан жуда кўп одамларга у фикрларни етказа олишди.
Кейин Мустафо Камол ҳаракатга тушиб қолди. Лекин ҳаракати жуда махфий бўлиб, уни биров сезмай қолди. Бу вақтда кўпчилик уни султоннинг дўсти деб ҳисоблар эди. Унинг ҳукуматга қарши фитна қилаётгани ёки ундан рози эмаслиги мутлақо билинмас эди. Шу сабабли у ҳаракатларини махфий қилди ва босқинчиларга қарши
74-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138