|
САЛТАНАТНИ ХАЛИФАЛИКДАН АЖРАТИШ
Англия якуний сулҳ конференциясига фақат ўз манёвларини охирига етказгандан ва кўзлаган мақсадларига эришгандан кейин чақиргани кўриниб турибди. Модорс яраш битими имзолангандан то Лузаннада бўлган биринчи конференциягача бўлган давр мобайнида Туркиянинг ўзида амлга оширилган ишлардан ингилизлар халифаликни қулатиш ва бутунлай йўқ қилиб ташлашдек қабиҳ ишларини мисли кўрилмаган маккорлик билан амалга оширишгани маълум бўлади. Турк ерларини босиб олган иттифоқчилар қўшинига ингилиз генерали Ҳарингтон бош қўмондон бўлиб, шу билан бирга у Истанбулга ва турк ерларининг ҳаммасига ҳукмрон эди. Туркия бошқа исломий мамлакатларнинг ҳаммасидан ажратиб қўйилган бўлиб, бу нарса ингилизларга ўз режаларини амалга оширишлари учун қулай имкониятлар туғдирар эди. Шунинг учун улар ўз фаолиятларини халифаликни қулатиш ҳамда иттифоқчилар – Франция, Италия ва юнонларни Туркиядан узоқлаштиришга қаратишди. Мана шу вақтда бу икки иш, яъни халифаликни қулатиш ва иттифоқчиларни узоқлаштириш осон эмаслигини билаган ҳолларида ўз манёвларини бошлаб юборишди.
Шунинг учун улар ниҳоятда ифлослик ва маккорлик билан иш олиб боришди. Ингилизлар иттифоқчиларни четлатишга сиёсий ва дипломатик услублар, халқаро ва ҳарбий манёвлар, маҳаллий урушларни қўзғаш орқали ҳаракат қилишди ва бу ишлардан халифаликни қулатишда ҳам фойдаланишди. Халифаликни қулатиш учун ингилизлар сиёсий услублар ва халқаро манёвлар билан бир қаторда Туркиянинг ўзида генераллари Ҳарингтон ва Вилсон орқали бевосита иш олиб боришди. Мустафо Камол улар учун мана шу ифлос ролни ўйнаб берди. Агар у бўлмаганда ингилизларнинг фитналари барбод бўлиши аниқ эди.
Турк ерларида ингилизларнинг танилмаган одамлари ҳам бевосита иш олиб борди. Капитан Ҳ.С. Армстронг танилмаган шахс ва кичик зобит бўлишига қарамасдан муҳим ишлар қилди. Унга ўхшаган кичик зобитлар ҳам ингилизларнинг режаларини амалга оширишга ўз ҳиссаларини қўшишди. Армстронг биринчи жаҳон урушидан олдин ингилизларнинг Истанбулдаги элчихонасида ҳарбий маслаҳатчи эди. Уруш пайтида бутун олтинчи дивизия билан асирга тушади. Асирда турган вақтида Анвар бошо билан учрашишини талаб қилади, унинг бу талаби жуда ғалати эди. Анвар бошо ҳарбий вазир бўлиб, бутун мамлакат унинг қўлида эди. Бинобарин ингилиз асири у билан учрашишни талаб қилиши ғойри оддий иш эди. Шундай бўлсада, у билан учрашди. Бу учрашувда суҳбат узоқ давом этиб, Анвар бошо жазо тариқасида уни алоҳида хонага қамаб қўйишга буйриши билан тугади. Анвар бошони бу асрнинг нимаси ғазаблантиргани маълум эмас. Бироқ у Анварнинг асабларига тегиб унга ёки давлатга қарши гап қилган бўлса керакки, Анвар уни жазолашга буйирди. Аслида бу асир қўшиндаги баъзи зобитлар билан алоқа боғлаган эди. У уруш тугамасдан асирликдан қочиб, яна ингилиз қўшинлари сафига қайтди. Унинг қочишига ким ёрдам берганлиги номаълумлигича қолаверди. Уруш тугаши билан ингилз ҳукумати уни яна Истанбулга юборди. У ерда босқинчи ингилиз ҳукмронлари унга расмий вазифалар топширди. У Истанбулда бир неча йил турди, бу давр мобайнида умуман турклар билан, хусусан Мустафо Камол билан бевосита
114-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138