|
Камолнинг салтанатга интилаётгани ва урушдан чиқиш мақсади борлигини билди. Шундай қилиб у сиёсий майдонга ўзи кўтариб юрган фикрлари билангина эмас, балки уларни ижро қилиш йўли билан ҳам чиқди. Шунинг учун унинг фикрларига нисбатан эҳтиёт чораларини кўриш керак бўлиб қолди.
Иккинчи ҳодиса. Усмоний Давлат Эрзирум шаҳрида мағлуб бўлганида ва 1917 йил мартда Бағдод ингилизлар қўлига ўтганда Мустафо Камолнинг ҳукуматга қарши журъати ошкора кўриниб қолди ва у урушдан чиқишни ошкора талабқила бошлади. Бу ҳодисанинг тафсилоти: Руслар Эрзирумда қаттиқ ҳужум қилиб, уни қўлга киритишди. Бу мустаҳкам қалъа бой берилганини унутиш ва бу шармандаликни беркитишга ҳаракат қилиш ҳам мумкин эди. Лекин кутилмаганда ингилизлар Ироққа ҳужум қилиб, Баҳдодни эгаллаб олишди. Шунда Давлатнинг заифлиги ва мағлубияти кўриниб қолди.
Ингилизлар ҳиндлардан таркиб топган қўшин билан Ироққа ҳужум қилишди. Усмонийлар қўшини уларнинг ҳамласини тўхтатиб қўйди. Шу билан бирга уларга келаётган ёрдамчи қўшинларни ҳам тўсиб қўйди. Қувтул-Аммора шаҳрида қамалда қолган Томшнид дивизиясини 1916 йил 29 апрелда таслим бўлишга мажбур қилиб, ҳаммаларини асирга олди. Лекин Ироққа тушган ингилиз қўшинининг қуввати у ердаги Усмоний қўшин қувватидан кўп бўлиб, жанг майдонида ингилизларнинг устунлиги кўрина бошлади. Шунинг учун ингилизлрнинг яна қўли баланд бўлиб қолди.
1917 йил февралда ингилизлар Қуватул-Амморани қайта қўлга киритишди. 1917 йил мартда эса Бағдод уларнинг қўлига ўтди. Шундан кейин улар Мавсил шаҳрига қарата қаттиқ ҳужумни бошлаб юборишди. Бу ишлар вазирликда изтиробларни пайдо қилди. Вазирликда бир овоздан ҳарбий вазир Анварни лавозимидан четлатиб, унинг ўрнига бошқасини қўйиш ҳақида умумий фикр пайдо бўлиб қолди. Ҳатто ҳукумат бошида турган “Бирлик ва тараққиёт” партияси ҳам – гарчи Анвар шу партиянинг кўзга кўринган асосчиларидан бўлсада – уни четлатиш ҳақида қатъий қарорга келди.
Шунинг учун Анвра ўрнига муносиб саркардалардан қайси бирини қўйиш ҳақида баҳс бошланди. Бундай вазъиятда бу мансабга муносиб номзодлар Жамол бошо, маршал Иззат ва Мустафо Камол эди. Лекин Жамол бошо ўзи бошқараётган Сурия иқлимида ожизлик қилаётгани, Иззат бошо эса сиёсий ишларда тажрибасизлиги учун – ҳарбий вазир лавозими сиёсий ишларни чуқур билиш ва сиёсий тажрибага эга бўлишни талаб қилади – бу икковларидан бири Анварнинг ўрнини эгаллаши хато иш бўлар эди. Бу лавозимга муносиб номзод Мустафо Камол қолди.
Лекин у ҳукуматни тўнтариш ва урушдан чиқиш ҳақидаги фикри билан машҳур эди. Шунинг учун ҳам бу лавозимни унга топширишга келаша олмадилар. Чунки у ҳукуматга урушда давом этишнинг ёмон оқибатларидан огоҳлантириб хат ёзар ва Германияни сиёсий жиҳатдан урушни қўлдан бой берди ва у бу урушда ҳарбий жиҳатдан ҳам ғолиб бўла олмайди деган эътиқодда эди. Мустафо Камол Туркияни урушдан четда қолишига шубҳаланар эди. Чунки у шарқдаги шериклари билан
58-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138