|
Эртаси куни келишиб олган вазифаларни ижро қила бошлашди. Ватан жамъийяти йиғилди, унда шовқун-суронли тортишув бўлди. Ноиблар бир-бирларининг ёқаларидан олиб муштлашиб кетишларига оз қолди. Улар ўртасида жанжал авжига чиққан бир пайтда вазирликни ташкил қилиш учун МустафоКамолни чақириш таклифини киритди. Ноиблар Мустафо Камол билан бўлган хусуматларини унутиб, бу таклифни қабул қилшди. Бироқ Мустафо Камол аввалига уларнинг чақириқларига рад жавобини қайтарди. Шунда улар вазрликни тушиб қолган мушкул аҳволдан чиқаришга ожизликларини, унинг ёрдамига муҳтож эканликларини маълум ёзма равишда қилиб мактуб йўллашди. Бунга жавобан Мустафо Камол агар Ватан жамъийяти унинг фикрини ҳеч бир эътирозсиз қабул қилсагина вазирлик ташкил қилиш таклифини қабул этишни шартқилди. Улар бунга рози бўлишди.
1923 йил 29 октябрда Ватан жамъийяти муҳим йиғилиш ўтказди. Мустафо Камол минбарга кўтарилиб, Туркия жумҳуриятига айлантирилганини эълон қилди. У жумладан шундай деди: “Вазятни мушкул аҳволдан чиқаришим учун сизлар мени чақирдингиз. Лекин бу аҳволга сизалр олиб борган ишлар сабабли тушиб қолдик. Бу тангликнинг илдизи ўткинчи нарса эмас, балки ҳукуматимиз низомидаги асосий хатодир. Чунки Ватан жамъийяти бир вақитнинг ўзида ҳам қонун чиқариш, ҳам ижро қилиш масъулиятини ўз устига олган. Сизлардан ҳар бир ноиб вазирликда қарорлар чиқарилишида иштирок этишни, ҳукуматнинг идорий ишларига ва вазирнинг барча қарорига аралашишни хоҳлайди. Жаноблар! Бундай шароитда бирор вазир ўз масъулиятини адо қилиб, мансабини қабул қила олмайди. Тушунинглар, бундай асосга қурилган ҳукуматни вужудга келтириш амримаҳолдир. Агар бўладиган бўлса, ҳукумат эмас бетартиб бир нарса бўлади. Биз бу вазиятни ўзгартиришимиз лозим. Шунинг учун қарор қиламанки, Туркия сайлов йўли билан танлаб олинадиган президент бошқарувидаги жумҳуриятга айлантирилиши керак”.
Ноиблар бу қабиҳ қарорни эштиб ҳайрон бўлиб қолганларидан бир оғиз сўз ҳам айта олмай жим бўлиб қолишди. Чунки улар иш бунчаликка боришини кутишмаган эди. Овоз беришда 40 фоиз ноиб қатнашмади. Шундай бўлса ҳам Туркиянинг жумҳуриятга айлантириш ҳақидаги олдиндан тайёрлаб қўйилган қарор қабул қилинди. Мустафо Камол Туркия жумҳуриятиниг биринчи президенти этиб сайланди ва у халифаликни бекор қилиш ва давлатни диндан ажратишни эълон қилишга енг шимариб ҳаракат қила бошлади. Одамлар унинг буҳатти-ҳаракатларин сезиб қолишди. Барча одамларнинг фикри унга қарши бўлиб қолди. Ҳамма жойда Анқарадаги янги ҳукумат кофир, деган гаплар тарқади. Ҳатиблар ва вазирлар ҳам Мустафо Камолга қарши маърузалар қилишди. Унга қарши варақалар ва унинг ҳажвий расмлари тарқалди. Кейин ноиблар ва шаҳардаги нуфузли кишиларнинг кўпчилиги Анқарани тарк этиб Истанбулга қараб кетишди ва халифа Абдулмажид атрофига тўплана бошлашди. Бутун Туркия Мустафо Камолга қарши турди. Шу боис у ўзига ёрдамчилар топиш ва ҳужумни енгиллатиш ҳаракатига тушди.
Мана шундай вазиятда ингилизлар Мустафо Камолга халифалик тарафдорларига қарши ишлатиладиган қурол билан ёрдам беришди. Мустафо Камолга қарши ҳужум авжига чиққан бир пайтда муслимон ҳинд етакчиларидан Оғахон ва Амир Алий
121-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138