|
алоқада бўлди. Халифаликни бекор қилиш учун олиб борилган барча ҳаракатларда қатнашди. Айтиш мумкинки, у халифаликни қулатиш учун Мустафо Камол билан бирга иш олиб борган кимсалардан эди.
Лекин энг асосий вазифа Ҳарингтонга юкланган эди. Зеро, у иттифоқчилар қўшинига бош қўмондон бўлиб ҳамма нарса унинг қўлида эди. Мустафо Камол ҳам қабиҳ мақсадларини амалга оширишга ҳаракат қилаётганда асосан у билан алоқада бўлган. Ингилизлар Ҳарингтонни Туркия ишларига бош масъул деб ҳисоблашган. Унинг Туркиядаги фаолиятини ойдинлаштирган расмий баёнотлар мавжуд:
1924 йил 25 февралда лейтенант Колонил Дилмо парламентнинг қуйи палатаси мажлисида гапириб, жумладан шуларни айтди: “Британиянинг Шарқдаги обрўси ер билан яксон бўлди”. Яна: “Британия арманлар масаласига аралашмаслиги лозим”, деб арманлар турклар билан тинч тотув яшаш истагида эканликлари битилган хатларни далил сифатида кўрсатди.
Шарлзабет унга жавобан шундай деди: “Туркларнинг бизга нисбатан ҳис-туйғулари жуда яхши. Бизнинг у ердаги ишларимиз муваффақиятли давом этмоқда”. У сер Чарлз Ҳарингтондан олган маълумотларга суяниб шундай жавоб берган эди. Лекин бу маълумотнинг турини айтмади. 1940йил 24 март куни – Ҳарингтон вафотидан икки кун кейин Лондоннинг “Таймс” газетаси у ҳақида мақола босиб чиқарди. Мақолада шундай сўзлар бор эди: “1921 йили Юнонлар турклардан мағлуб бўлгач иттифоқчилар кучларнинг бош қўмондони сер Ҳарингтон га Мустафо Камол билан ҳамкорлик қилиш учун чекланмаган салоҳиятлар берилди”. Бироқ газета бу ҳамкорлик қандай кўринишда бўлганни ёзмаган. Газета яна шуларни ёзди: “Ҳарингтоннинг сиёсатдаги ишлари эҳтиёткорлиги ва ирода қилган нарсасида қатъий туришини яшириб турар ва у шунга лойиқ шахс эди”.
Мустафо Камол билан бирга ҳамкорлик қилиш учун берилган мана шу чекланмаган салоҳиятлар билан минтақадаги аҳволни яшишлаш ва халифаликка қарши ҳал қилувчи зарба беришда охирги давр бошланди. 1922 йил июлдаги яраш битимидан ҳамда юнонларнинг француз ва италянлар ортидан чиқиб кетишдан кейин мамлакат барча ажнабий қўшинлардан тозаланди. Фақат ингилиз қўшинлари қолди. Натижада Ҳарингтон якка ўзи ҳаракат қилди. Мустафо Камолнинг қудрати, нуфузи ва мамлакатнинг ҳамма ерларида халқ орасидаги шуҳрати энг баланд чўққиларга етган бир пайтда Истанбул ҳукумати номигагина ҳукумат бўлиб, қўлидан ҳеч нарса келмас эди. Ҳокимиятнинг ҳаммаси – қонунларни ижро қилиш, қўшинга ҳукмронлик қилиш ва давлатнинг барча ишларини бошқариш каби ички ишлар ҳамда бошқа давлатлар билан бўлган алоқалар ва битимлар тузиш каби ишлар – Анқара ҳукуматининг қўлида эди.
Султон эса ўз қасрида жуда кўп аламлар остида изтироб чекар, гапига қулоқ соладиган одам топа олмас эди. Ингилизлар унга лутф айлаб, меҳрибонлик кўрсатар, хазина тугаб, киссалар бўшаб қолгач аҳён-аҳёнда молиявий ёрдам бериб турар эди. Султон бу молларни ингилизлардан совға, яън садақа сифатида олар эди. Туркияда ишлар мана шу даражага тушиб қолган бир вақтда иттифоқчи давлатлар –
115-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138