|
йўқотиб, ишчилар табақаси сафига қўшилди. Шунинг учун мавжуд тузум қанчалик ривожланса, кризислар қанчалик шиддатли тус олса, уларнинг юз бериш вақти қанчалик яқинлашса ва капитал эгаларининг сони қанчалик камайса ишчилар сони шунчалик ортиб бораверади. Шундан сўнг олдингилардан каттароқ кризис юз берадиган куннинг келиши муқаррар бўлиб қолади. Бу кризис жуда катта фалокат бўлади. Чунки у капитализм иқтисодий тузуми асосларини емириб, парчалаб ташлайди. Шундан сўнг бу тузум вайроналари устида социалистик тузум ўрнатилади. Маркс социализм ўрнатилишини тарихий ривожланишнинг охирги босқичи деб ҳисоблайди. Чунки унинг фикрича хусусий мулк тугатилгач жамиятда табақалар курашига сабаб бўладиган нарса қолмайди. Табақалар ўртасида фарқ қолмаганлиги учун бундай кураш бўлмайди.
Аммо Карл Маркс кўрсатиб ўтган марказлашув ва «концентрация» қонунига келсак, у капитализм иқтисодий тузумидан олинган бўлиб, унинг хулосаси шундан иборатки, меҳнат ва капиталда бир корхонадан бошқасига кўчиб ўтадиган ҳаракат мавжуд. Чунки баъзи корхоналар йирик корхонага айланса, баъзилари майда корхонага айланиб қолади. Буларнинг барчаси ишлаб чиқаришнинг концентрацияланиши ва марказлашиши юз беришига далолат қиладиган ҳолатлардир. Масалан, шокалад ишлаб чиқарувчи корхоналар каби бир соҳадаги бир неча корхоналарни ўрганиб чиқсангиз, ҳар бир корхонадаги ишлаб чиқариш қувватининг ўртача даражаси ўсган бир пайтда корхоналар сони камая бошлаганлигининг гувоҳи бўласиз. Бу эса ишлаб чиқаришнинг мана шу соҳасида марказлашиш юз берганлигига далолат қилади. Чунки катта ишлаб чиқариш кичик ишлаб чиқаришнинг ўрнини эгаллаган бўлади. Масалан, корхоналар сони ўнта бўлса, улар тўрт ёки бешта йирик корхонага айланиб, қолганлари йўқ бўлиб кетади.
Энди Маркс айтиб ўтган «эркин рақобат»га келсак, у маҳсулот ишлаб чиқариш эркинлиги қоидасини англатиб, ҳар бир шахсга ўзи истаган нарсани қандай хоҳласа шундай ишлаб чиқариш ҳуқуқини беришдан иборатдир.
Маркс айтган иқтисодий кризис (инқироз)ларга келсак, иқтисодий мувозанатда тўсатдан рўй берадиган барча турдаги беқарорликка иқтисодий кризис дейилади. Хос кризис ишлаб чиқаришнинг бир алоҳида, хос соҳасида юз берадиган барча турдаги кризисларни ўз ичига олади. Бу кризисларга ишлаб чиқариш билан истеъмол ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши сабаб бўлади. Мувозанатнинг бузилиши эса ҳаддан ортиқ кўп ёки кам маҳсулот ишлаб чиқариш ёки ҳаддан ортиқ кўп ёки кам истеъмол қилиш натижасида юз беради.
37-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134