|
сифат. Яъни ғазаб фикрлашда тартибсизликни пайдо бўлишига сабаб бўлиб, ажрим қилишга таъсир қилади. Шунинг учун бундай ҳолатда ғазабланиш сифати ғазабланган қозини ажрим қилишдан ман қилувчи иллат бўлади. Бироқ, қозининг узун бўйлик бўлиши ажрим қилишга таъсир қилмайди. Чунки унинг бўйининг узунлиги ажрим қилиши мумкин ё мумкинмаслигига таъсири йўқ ва ҳукмга таъсир этмайди. Шунга ўхшаш оқ ва қора танлик, узун ва калта бўйлик каби барча сифатлар таъсир қилмайдиган ҳамда иллат бўлишга ярамайдиган сифатлардир. Чунки бу сифатлар билан шу сифатлар зикр қилинган ҳукм ўртасида муносиблик йўқ, бинобарин, иллатлик учун тушунарлик ҳам эмас.
6. Иллат таъсирдан холи тўғридан-тўғри солиштирув бўлмаслиги лозим. Мисол учун, бомдод намозини қаср қилиш мумкин эмас, уни вақтидан аввал ҳам, кейин ҳам – жам қилиб – ўқиб бўлмайди, дейилса-да, кейин шом намозини ҳам қаср қилиб бўлмайди, дея бомдодга қиёс қилинса, шубҳасиз, бундай қиёс хатодир. Бундай солиштирув иллатлашга ва қиёслашга ярамайдиган солиштирувдир.
7. Иллатлашда уни бузувчи нарса бўлмаслиги лозим. Яъни иллат мустаҳкам бўлиб, иллатланаётган нарсанинг борлигига қарамай, ҳукм ўзгаришсиз қолавериши лозим. Масалан, Шофеий қимматбаҳо тақинчоқларга закот бериш тўғрисида – улар ўсмайдиган мол, шунинг учун уларга закот буюрилмайди, деди. Унга мухолиф эса – бу гап ман қилинган қимматбаҳо тақинчоқларга зиддир, чунки ман қилинганлари ўсмайдиган бўлса ҳам, уларга закот буюрилади, деса, ҳукм (Шофеийнинг ҳукми) ўзгаришсиз қолаверади. Ёки сафарда рўза тутмаслик рухсатини иллатловчилар – унинг иллати машаққатдир, дейишди. Буни рад этувчилар эса – ҳаммолга муқимликда рўза тутмаслик рухсат берилмайди, яъни гарчи унинг машаққати мусофирнинг – айниқса самолёт, енгил машина каби воситаларда сафарга чиққан мусофирнинг – машаққатидан зиёда бўлса ҳам, рухсат берилмайди, дейишди. Бу ва бундан бошқа иллатлашлар иллат ҳисобланмайди ҳамда қиёслашга ҳам ярамайди.
8. Иллат баҳс босқичидаги ҳукмга ҳам таъсири бўлиши лозим. Агар шундай бўлмаса, иллат гарчи ҳукмга муносиб бўлса ҳам, қиёс қилишда иллат бўлишга ярамайди. Мисол учун, шаръий ҳукм истинбот қилинишга муҳтож бир баҳс босқичидаги масала бўлса, масалан, аёл ўзининг никоҳида ўзига ўзи валий бўлиши жоизми ё жоиз эмасми, деган бир масала бўлса, жоиз эмас деяётган киши жоиз эмаслигига унинг лаёқатсиз (ожиза) эканлигини иллат қилса, бу иллат иллатликка ярамайди. Чунки баҳс босқичи аёлнинг
92-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308