|
далолат иллати бўляпти. Бинобарин, душман аёлларидан бири мусулмонларга қарши жанг қилса, уни ўлдириш жоиз бўлади.
3. Истинбот орқали чиқарилувчи иллат:
Росулуллоҳ с.а.в.
«أَرَأَيْتَ لَوْ تَمَضْمَضْتَ هَلْ يُفْسِدُ صَوْمُكَ؟ قَالَ: لاَ. قَالَ: فَكَذَلِكَ الْقُبْلَةُ»
«Нима деб ўйлайсиз, оғзингизни чайқасангиз, рўзангиз бузиладими»? дедилар. Йўқ, деди. Шунда «Бўса олиш ҳам шундай», дедилар.102
Бу нусусдан бўса олганда рўзанинг бузилиш иллати манийнинг тушиши эканлиги истинбот қилинади. Яъни киши бўса олсаю, маний тушмаса, рўзаси бузилмайди. Демак, манийнинг тушиши истинбот орқали чиқариладиган иллатдир. Чунки бу худди оғиз чайқаш кабидир. Оғиз чайқаганда сув қоринга тушса, рўза бузилади. Бўса олинганда маний тушса ҳам рўза бузилади.
4. Қиёсий иллат:
«نَهَى رَسُولُ اللهِ A أَنْ يَبِيعَ حَاضِرٌ لِبَادٍ»
«Росулуллоҳ с.а.в. шаҳарликнинг саҳроликка нарса сотишдан қайтардилар».103
Бу нусусда савдонинг бузилиш иллати сотувчининг шаҳарлик, харидорнинг саҳролик бўлишидир. Иккала нарса ҳам иллат чиқариш учун тушунарли сифат бўлади. Чунки саҳродан келган киши шаҳарликлар бозоридаги нарх-навони билмайди. Шунинг учун «сотувчининг шаҳарлик, харидорнинг саҳролик бўлиши» далолатли иллат, дейилади.
Аммо бу ерда ушбу иллат билан ҳукм ўртасида яъни харидорнинг саҳролик бўлиши билан савдонинг бузилиши ўртасида таъсирли алоқа бор. Ушбу таъсирли алоқа эса саҳроликнинг бозор нархини билмаслигидир. Шунга кўра, айни таъсирли алоқани яъни иллатланиш жиҳатини ўз ичига олган барча сифатлар қиёсий иллат бўлади. Масалан, «харидор қамоқдан чиққан бўлиши ёки узоқ вақт йўқ бўлиб кетиб, келган бўлиши» каби. Мана шундай ҳолларда ҳам унга нарса сотиш мумкин бўлмайди.
Демак, «харидорнинг саҳролик бўлиши» далолатли иллат бўлиб, «харидорнинг қамоқдан чиққан бўлиши» қиёсий иллатдир.
Қиёсий иллатни далолатли иллатдан қиёс қилиб олинди, чунки улар ўртасида таъсирли алоқа яъни бозор нархини билмаслик алоқаси мавжуд.
(102) Аҳмад: 12\1. Ибн Хузайма: 245\3. Мустадрак: 198\2. Байҳақий: 218\4).
(103) Бухорий: 2033, 2043. Муслим: 1413).
103-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308