|
Сифат эса сифат бўлишга ярайди аммо у ҳам муфҳам эмас ва иллатлашни ҳам ифодаламайди.
Бир масала:
Уламолар бир масала устида ихтилоф қилишади: Икки киши жанжаллашиб қолиб, бири иккинчисига «أما أنا فَلَيسَ لِى أمّ وَلا أختٌ ولا امْرَأةٌ زانيةٌ » деса, мухолафат мафҳумига кўра, бу гапни айтган кишига жазо қўлланадими, йўқми. Яъни бу гапни айтган киши лақаб қўйиш мафҳумига кўра, иккинчи кишига (онасига, опасига ва хотинига зония дейиш билан) туҳмат қилган ҳисобланадими, йўқми.
Тўғриси шуки, бу гапда ҳеч қандай мухолафат мафҳуми йўқ. Ҳатто бор бўлган тақдирда ҳам бу гапнинг тўғридан тўғри маъноси эмас, балки қаринаси бўлади, холос. Туҳмат қилишга жазо қўллаш мухолафат мафҳумига асосан вожиб бўлмайди, гапирувчининг гапига боғлиқ қарина билан вожиб бўлади.
Демак, жазога топшириш иши мухолафат мафҳумига амал қилиш учун бирор қаринага муҳтождир.
4. «إِنَّمَا » ҳарфида мафҳум йўқ. Чунки «إِنَّمَا » ҳаср (чеклов) учун келади. Баъзан чеклов учун келмаслиги ҳам мумкин, бу ҳолатда у қарина ўлчов бўлади:
«إِنَّمَا الرِّبَا فِى النَّسِيئَةِ»
«Судхўрлик насияда бўлади».154
Яъни рибо насияга чекланмаган. Чунки устама фоизнинг ҳаромлигига ижмо қилинган. Бу ҳадис бундай нусус билан ҳам келган:
«يَدًا بِيَدٍ مِثْلاً بِمِثْلٍ»
«қўлма-қўл, тенгма-тенг бўлсин».155
Кўпроқлик маъносидан чиқаришга мисоллар:
وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ
– „Болаларингизни йўқчилиқдан қўрқиб ўлдирмангизлар“.
[17:31]
Жоҳилиятда умумий, кўпроқ ҳолатда одамлар камбағалликдан қўрқиб болаларини ўлдиришар эди. Бу мафҳум ушбу оят орқали бекор бўлди:
وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ
– „Аллоҳ (ўлдиришни) ҳаром қилган жонни ўлдирманглар“. [6:151]
(155) Муслим: 1584, 1587
181-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308