|
لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا
– „Агар (осмону заминда) Аллоҳдан ўзга илоҳлар бўлганида, ҳар иккиси бузилиб кетар эди“. [21:22]
Яъни Аллоҳдан ўзга, демакдир. Чунки агар бу ерда «إِلاَّ » ҳарфи истисно бўлганида, маъно «осмонлар ва ернинг бузилишига сабаб у ерда илоҳлар бор-у, Аллоҳ бўлмаганли», деганни англатар эди. Яъни «осмонлар ва ерда илоҳлар билан бирга Аллоҳ ҳам бўлганида, иккаласи ҳам бузилмаган бўларди», деган маъно чиқиб қоларди. Бундай маъно албатта ботилдир. Чунки бузилиш сабаби ана шу илоҳлар билан Аллоҳнинг бўлмаганлиги эмас, балки фақат Аллоҳнинг бўлмаганлигидир. Яъни қачон ер ва осмонда Аллоҳдан ўзга илоҳлар бўлса, улар бузилиб кетган бўлар эди, демакдир. Мана шунда «إلاَّ » ҳарфи истисно эмас, «غير » маъносида келган бўлади. Демак, оят маъноси «агар Аллоҳдан истисно илоҳлар бўлганида ҳар иккаласи ҳам бузилиб кетар эди», деган маъно эмас, балки «Аллоҳдан ўзга илоҳлар бўлганида, ҳар иккиси бузилиб кетар эди», деган маънони англатади ва илло ғойри маъносида келган бўлади. Илло билан иллодан кейинги сўз яъни «إلاَّ اللهُ » сўзи эса «آلِهَةٌ »га сифат бўлади. Чунки илло ҳарф бўлгани боис, ундан аввалги сўз, яъни мавсуфнинг ҳаракати сифатга кўчади. Ояти Каримадаги «آلِهَةٌ »нинг ҳаракати раф бўлгани учун унинг сифати бўлмиш «ªاللَّهُ » сўзи ҳам раф бўлади. Агар илло ҳарфи истисно бўлганида эди, ундан кейинги ҳарф насб ҳолида бўларди. Чунки унинг олдида исбот оқимидаги мустасно келиб, буни насб белгилаб берган бўлар эди.
б) «غَيْرُ »:
Бу ҳарф баъзан истисно учун илло маъносида келади. Бундай ҳолатда ғойрининг ҳаракати иллодан кейинги мустаснонинг ҳаракати билан бир хил бўлади. Аллоҳ Таолонинг ушбу каломи бунга мисолдир:
لاَّ يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُوْلِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ
– „Мўминлардан ўзлари бешикаст бўлиб туриб (жиҳодга чиқмай) ўтириб олган кишилар билан Аллоҳ йўлида мол ва жонлари ила курашган зотлар баробар бўлмайди“. [4:95]
«غَيْر » ҳарфи мутавотир даражасида қуйидагича ўқилади:
Раф ўқилса, «الْقَاعِدُونَ » сўзига сифат бўлади.
Насб ўқилса, мустасно бўлади.
217-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308