|
далолатидан тушунилувчи иллат билан асл ҳукм ўртасида яъни ғазаб билан ажрим қилиш ўртасида таъсирли алоқа бор. Ушбу таъсирли алоқа эса фикрнинг тарқоқ бўлиши ва бесаранжом ҳолатда бўлишдир. Шунингдек, бошқа ҳар қандай янги тушунарли сифат ҳам айни таъсирли алоқани ўз ичига олади. Масалан, очликни олайлик. Бу сифат ҳам мана шу алоқа орқали нусусда далолатидан тушунилувчи иллатга қиёс қилинади ва ушбу янги тушунарли сифат (яъни очлик) қиёсий иллат, дейилади. Натижада, ушбу икки сифат яъни ғазаб ва очлик сифатларида мавжуд таъсирли алоқа орқали ғазаб далолатидан тушунилувчи иллат, очлик эса қиёсий иллат бўлиб қолади.
Яна бир мисол: Росулуллоҳ с.а.в. бундай дедилар:
«مَنْ كَسَرَ شَيْئًا فَهُوَ لَهُ وَعَلَيْهِ مِثْلُهُ»
«Ким бир нарсани синдириб қўйса, синган нарса уники бўлади ва ўшандай нарса бўйнига тушади».99
Бу ҳадисда далолатидан тушунилувчи иллат келган. Бу иллатни ифодалаш учун сўз оқимида фо ҳарфи ишлатилди. Ушбу фо ҳарфи эса луғавий жиҳатдан иллатни англатмаслиги бизга маълум. Шунинг учун ҳам айни иллат далолатидан тушунилувчи иллат, деб аталган. Ҳадисда кимнинг қўлида биродарининг нарсаси бўлиб, уни синдириб қўйса, ўшандай нарсани биродарига тўлаши лозимлиги баён қилинди.
Ушбу нусусда ишлатилган фо ҳарфи шуни англатадики, нарсанинг синдирилиши унинг қийматини тўлашга иллатдир. Чунки синдириш иллатлашни тушунтириб турган сифат бўлиб, унинг асл ҳукми (яъни қийматини тўлаш вожиблиги ҳукми) билан алоқаси бор. Айни алоқа эса «мана шу нарсанинг аслича қолмаслиги»дир ва бу алоқани боғлаш орқали янги иллатни яъни «нарсанинг асли ўзгариши»ни нусусда келган далолат иллатига яъни «нарсанинг синиши ёки айнан ўзининг йўқолиши» иллатига қиёс қилинади. Мана шу янги иллат қиёсий иллат, дейилади ва у янги аҳкомларни ҳам асл ҳукмига қиёс қилишда ишлатилаверади.
Демак, кимнинг қўлида биродарининг нарсаси бўлиб, уни синдириб қўйса, «синиш далолат иллати» бўлгани боис, ўшандай нарсани биродарига тўлаб беради. Шунга ўхшаш, ким ўша синдириб қўйган нарсанинг айнан ўзини ўзгартирса, масалан, унинг ўрнига биродарига ўзидаги буғдойни тегирмондан чиқариб берса ёки ўзидаги пўлатдан унга қилич ясаб берса, булар ҳам
(99) Ибн Можа: 782\2. Бухорий: «كسر لغيره бировнинг нарсасини синдириб қўйса», деган сўз билан ривоят қилган. Абу Яъло: 85\6. Дорқутний: 153\4).
101-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308