kutubhona

3. Чеклаш алоҳида чеклаш бўлса, бунда ҳам айни мавзудаги каби шу чекланганича амал қилинади. Масалан, «إنَّ الله يأمركم أن تذبحوا بقرة » оятидаги сигир бошқа «إنها بقرة صفراء فاقع لونها » ояти билан чекланиб, аввалги оятдаги мутлақ сигирдан оч-малларанг сигирга чекланди.213

4. Агар муқайяд турли мавзуларда бўлса, мутлаққа чекланган маъно берилмайди, балки ҳар бирини ўз мавзусида ишлатилади. Масалан, зиҳорга каффорат тўлаш тўғрисидаги оятни олайлик:

وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِن نِّسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ
– „Ўз хотинларини зиҳор қилиб, сўнгра айтган сўзларидан қайтадиган кимсалар қўшилишларидан илгари бир қулни озод қилиш бордир“. [58:3]
Бу оятда ҳар қандай қул, муслима ё кофира қулни озод қилиш каффоратга ўтиши тушунилади. Аммо бу каффорат билмай ўлдириб қўйганга тўланувчи каффоратга чекланмаслиги лозим. Чунки Аллоҳ Таолонинг

وَمَن قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَئاً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ
– „Ким бир мўминни билмай ўлдириб қўйса, у бир мўмин қулни озод қилади“. [4:92]
деган каломи зиҳорга ташланувчи каффоратни эмас, билмай ўлдириб қўйганга тўланадиган каффорат мавзусини ўз ичига олган. Зиҳорга тўланувчи каффорат мавзуси эса бошқа мавзуда келган. Шунинг учун зиҳорга тўланувчи «فتحرير رقبة » мутлақ каффоратни билмасдан ўлдириб қўйилганга тўланувчи «فتحرير رقبة مؤمنة »га чекланмайди.

(213) Бу мисолда «6. Истеъмол қилинган маънонинг тушунарсиз», деган мавзудаги мужмалга ҳам мисол бўлади. Чунки «إِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحْوا بَقَرَةً » оятидаги «البقرة » ҳаммага маълум, накра, мусбат мутлақ сўз. Шунинг учун Икрима ривоят қилган ҳадисда келганидек, улар ҳар қандай сигирни сўйсалар ўтаверар эди. Аммо улар ҳар-хил саволларни бериб, «البقرة » сўзини ўзларига ўзлари тушунарсиз қилиб олишди-да, Аллоҳ ҳам бу сўзни уларга тушунарсиз яъни мужмал қилиб қўйди. Кейин бу сўз уларнинг саволларига қараб бирма-бир баён бўла бошлаганда, улар ўзларини танг аҳволга солишди. Шунда Аллоҳ ҳам Икриманинг ҳадисида келганидек, уларни танг аҳволга тушириб қўйди. Шунинг учун оятдаги «بقرة » сўзи аввалда мутлақ сўз эди, кейинчалик кейинги сифатларга чекланиб қолди. Шунинг учун уларнинг қатор саволлар бераверганлари учун уларга тушунарсиз мужмал сўзга айланди. Кейин эса оятда зикр қилинган сифатлар билан уни баёни келди.