kutubhona

Иккинчи қисм: Битта далилдаги бир неча маънолар ўртасини таржиҳ қилиш:
Ушбу таржиҳдан мақсад, бир неча маъноли сўздан англашилувчи маъноларни тушунишда юзага келадиган хираликни кетказиб, амал қилиш учун афзал маънони аниқлаб олишдир. Бунинг учун қуйидаги масалаларни эъяънига олиш лозим:

а) Асл маъно жиҳатидан олганда:
Сўзни ўзига берилган маъносида ишлатиш аслдир. Инсон сўз учун берилган асл маънони назарда тутиб гапиради. Аммо у сўзга берилган маънодан ўзга маънони назарда тутиб гапирган бўлса, бу ерда қарина керак бўлади. Қарина бўлмаса, сўздан кўзланган мақсад аввал луғатшунослар берган маъно, кейин эса улар ўша сўзга нақл қилишган маъно бўлади. Бу шаръий бўлмаган иборадаги сўзга нисбатан шундай. Аммо гап шаръий нусусда келган гап бўлса, аввало унга шаръий маъно, кейин урфий маъно, кейин эса луғавий маъно берилади. Чунки шаръий нусуслар исломий шариатни баён қилиш учун келган исломий қонунчилик сўзларидир.

Агар шаръий ва урфий маъно бир жойда кўп итеъмол қилинган бўлса, улардан бири луғавий маънодан аввал қўйилади. Агар шаръий ва урфий маъно бир жойда кўп истеъмол қилинмаган бўлса, сўзнинг шаръий, урфий ва луғавий маъноларига бир хил яъни муштарак маъно берилаверади.

б) Маънонинг битталиги жиҳатидан олганда:
Сўзни битта маънода ишлатиш аслдир. Аммо сўзда иштирок ва инфирод (омоним ва антоним) маънолари бўлса, гумонни кўпроқ инфиродий маънога қаратилади.301

в) Очиқ маъно жиҳатидан олганда:
Сўзни очиқ маъноси билан ишлатиш ҳам аслдир. Юқоридаги масалаларни эъяънига олинса ушбулар аён бўлади:
«а)»дан қуйидагилар маълум бўлди:

(301) Баъзи ҳолларда муштарак сўзни ҳамма маънолари билан ишлатиш мумкин бўлади. Бундай ҳолатда унинг маъноси тайин қилинган маъно бўлиб, битта маъноли (антоним) сўз сифатида ишлатилади. Мисол учун, Аллоҳ Таолонинг «إنَّ اللهَ وَمَلاَئِكتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِىِّ » деган каломидаги «الصلاة » сўзини олайлик. Бу сўзда муштарак маъно яъни мағфират қилиш ва мағфират сўраш маънолари бор. Бу оятда эса «الصلاة » сўзидан иккала маъно ҳам ишлатилган. Яъни Аллоҳдан мағфират қилиш, бошқалардан мағфират сўраш. Шунингдек, «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِى السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِى الأرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ » деган каломини олайлик. Маълумки, «السجود » сўзида қўрқиш-хушуъ ва инсоннинг пешонасини ерга қўйиши маънолари бор. Бу оятдаги «السجود » сўзида мана шу иккала маъно ҳам ҳақиқий маъно сифатида келганлиги собит бўлди. Яъни хушуъ қилиш ҳайвонлар ва махлуқотлар тарафидан, сажда қилиш инсон тарафидан.