|
УЧИНЧИ ФАСЛ
Далиллар ўртасини таржиҳ қилиш
Далиллар ўзаро зид келиб, бир-бирига нисбатан ортиқлиги мавжуд бўлмаса, буни таодул (тенглик), дейилади. Қатъий далилларда таодул келмайди. Чунки улар ўзаро зид келмайди. Қатъий далил билан гумонли далил ўртасида ҳам таодул бўлмайди. Чунки қатъий далил гумонли далилдан муқаддам қўйилади. Қонунчилик воқеи жиҳатидан ҳам гумонли далилларда таодул бўлмайди. Аммо мантиқий фараз жиҳатидан бўлиши мумкин. Бироқ, қонунчилик воқеи унга зиддир. Чунки гумонли далиллар таодул қилинса, яъни ҳар тарафлама бир-бирига зид келиб қолиб, улар ўртасида ортиқлик топилмаса, қуйидаги сабабларга кўра, бундай ҳолатда уларга ёки уларнинг бирортасига амал қилиш мумкин эмас:
Агар таодул бўлган гумонли далилларнинг ҳаммасига амал қиладиган бўлса, зид билан зид бир жойда келиб қолади. Бу эса мумкинмас;
Агар уларнинг бирига амал қилиб қолганларига амал қилинмаса, бу таржиҳ қилиб бўлмайдиган нарсани таржиҳ қилиш бўлади. Чунки улар ҳамма нарсада ўзаро тенгдир;
Агар уларга амал қилинмаса, уларнинг нусуслари бекор бўлиб қолади. Бу эса Аллоҳ Субҳанаҳуга нисбатан муҳол ишдир.
Шунинг учун далиллар ичида таодул деган нарса йўқ.
Энди далиллар ўзаро зид келиб, улар ўртасида бир-бирига нисбатан ортиқлик мавжуд бўлса, бу таржиҳ, деб аталади. Яъни таржиҳ амал қилиш учун икки далилнинг бирини иккинчисидан кучайтиришдир. Таржиҳнинг луғавий маъноси мойил қилиш, ғолиб қилиш, демакдир.
Таржиҳ фақат гумонли далилларда бўлади, қатъий далилларда бўлмайди. Чунки қатъий далиллар ўртасида ўзаро зидлик йўқ.
Аслида далиллар ўртасини жамлаш яъни иккала далилга ҳам амал қилиш лозим. Имкон бўлса, асил шудир. Имкони бўлмаса, таржиҳ қилинади. Чунки икки далилга ҳам амал қилиш улардан бирини аҳамиятсиз қолдиришда авлодир.
Қуйида икки далилга ҳам амал қилинадиган айрим ҳолатлар ва ундан кейин улардаги таржиҳ тўғрисида баён қиламиз.
Икки далил ўртасини жамлаш яъни иккала далилга ҳам амал қилиш:
283-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308