|
унинг ўрнига тўласангиз бўладими? дедилар. Ҳа, деди. Росулуллоҳ – шундай бўлгач, отангизнинг ўрнига ҳаж қилаверинг, дедилар».81
Умар ривоят қилади: «Мен бир куни жуда хурсандчилигим ошиб, рўзадор ҳолимда бўса олдим. Кейин Росулуллоҳ с.а.в.нинг олдиларига бориб, бугун катта гуноҳ қилиб қўйдим, рўзадор ҳолимда бўса олдим, дедим. Шунда Росулуллоҳ с.а.в. – нима деб ўйлайсиз, агар рўзадор ҳолингизда оғзингизни чайқасангиз, бўладими? дедилар. Мен – буни ҳечқиси йўқ, дедим. Шунда Росулуллоҳ с.а.в. – унда нима (яъни жоиз), дедилар».82
Аммо бу ҳукм Росулуллоҳ қиёс қилганликларини англатмайди. Балки Росулуллоҳ с.а.в. қиёсдан фойдаланишни ўргатадиган сийғада Аллоҳдан ўзига келган ваҳи орқали ҳукм чиқарганликларини англатади. Чунки Росулуллоҳ с.а.в.дан содир бўлган барча сўз, амал ва иқрор – юқорида баён қилиб ўтганимиздек – Аллоҳ тарафидан ваҳидир.
Дарҳақиқат, қиёсни саҳоба р.а.лар ҳам ишлатдилар. Абу Бакр р.а.дан шундай саҳиҳ ривоят борки, у отанинг онасига мерос ажратмай, онанинг онасига ажратди. Шунда ансорийлардан бири шундай деди: Сиз марҳум эркакнинг молидан аёл кишига мерос ажратяпсиз, қайсики, бу аёл вафот этса, бу эркак ундан мерос олмайди. Сиз марҳум эркакнинг молидан аёл кишига мерос ажратмадингиз. Агар бу аёл вафот этса, бу эркак унинг ҳамма молига меросхўр бўладику?! Шунда Абу Бакр иккала аёлни ҳам олтидан бир меросга шерик қилиш фикрига қайтди.
Умар р.а. етти киши иштирокида ўлдирилган киши учун ўч олиш масаласида шак қилиб қолди. Шунда унга Али р.а. – эй мўминлар амири!, нима деб ўйлайсиз, агар бир тўп кишилар ўғрилик қилишса, ҳаммаларини қўлини кесармидингиз? деди. Умар – ҳа, деди. Шунда Али – бу ҳам шундай, деди.
Қиёс арконлари:
Юқорида айтилганлардан маълум бўлишича, демак, қиёс шаръий далил бўлиб, унинг тўртта аркони мавжуд:
- Қиёс қилинишга ярайдиган асл (илдиз).
- Қиёс қилинмоқчи бўлаётган фаръ (новда).
- Аслга хос бўлган шаръий ҳукм.
- Асл билан фарънинг ўртасини жамловчи иллат (ҳукм боиси).
Фарънинг ҳукми қиёс рукнларидан эмас. Чунки фаръдаги ҳукм қиёснинг тўғрилигига боғлиқдир. Шундай экан, агар у қиёснинг
(81) Бухорий: 1442. Муслим: 1334).
(82) Абу Довуд: 2037. Аҳмад: 132, 350. Дорамий: 1661. Байҳақий: 218\4.
88-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308