kutubhona

3. Олимроқ бўлиш: Мужтаҳид бошқа бир мужтаҳидни ўзидан олимроқ, деб билса, у ўз фикрини ташлаб, унга эргашиши мумкин. Бундай воқеа ҳам саҳоба р.а.лар даврида бўлиб ўтди.

4. Мужтаҳиднинг таянган далили заиф, бошқа мужтаҳиднинг далили эса кучли ва тўғри экани кўриниб қолса, бундай ҳолатда у ўзи табанний қилган нарсасини ташлаб, ана шу кучли далилни олиши вожиб бўлади.

Ижтиҳод шаръий аҳкомларни олишда аслдир. Ижтиҳод қуйидагиларни талаб қилади:242
а) Ҳукм истинбот қилиш кўзда тутилган масаланинг воқеини билиш;

б) Шу масалага тааллуқли шаръий нусусни билиш;

в) Мужтаҳид шунчалик куч сарфлаши лозимки, ана шу кучдан ортиқча куч сарфлашдан ўзини ожиз сезсин. Бу масала билан боғлиқ нусуслардан шаръий ҳукм истинбот қилиш учундир. Бироқ у шуни билиши зарурки, ижтиҳод масалага нусуснинг ё мантуқи ё мафҳуми ёки ақлий тарафидан ҳукм истинбот қилишдир. Масалан, Аллоҳ Таолонинг ушбу каломи билан Росулуллоҳ с.а.в.нинг ушбу ҳадисларидан ижара тўғрисидаги ҳукм истинбот қилингани каби:

فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ
– „Энди агар (талоқ қилган аёлларингиз) сизлар учун эмизсалар, у ҳолда уларнинг ҳақларини беринглар“. [65:6]

«أُعْطُوا الْأَجِيرَ أَجْرَهُ قَبْلَ أَنْ يَجُفَّ عَرَقَهُ»
«Ишчининг хизмат ҳақини пешона тери қуримасдан туриб беринг».243

(242) Шуни идрок этиш лозимки, шаръий ҳукмни истинбот қилишда масала атрофидаги шароитдан таъсирланмаган ҳолда нусуслар ва масала воқеига риоя қилиш лозим. Шубҳасиз, исломий шариат инсон муаммоси муолажаси экан, унинг талаби бўйича, инсон ва унинг муаммоси ўрганилиши, шундан кейин шариатга зид келувчи вазият ва ҳолатларга аҳамият бермай, ана шу муаммо билан боғлиқ нарсалар Қуръон, Суннатдан истинбот қилиниши лозим. Чунки жамиятнинг воқеи Аллоҳнинг амру фармонлари билан чекланиши зарур. Мусулмонлар муаммоларини ҳал қилишда замон ва маконларидан таъсирланишлари ҳалол эмас. Балки улар Аллоҳнинг Китоби ва Росули с.а.в.нинг Суннати билан муолажа қилишлари шарт. Ақлан тўғри деб гумон қилинган нарсани манфаат деб ҳисоблаб, истинботда мана шу нарсадан таъсирланиб қолиш дуруст эмас. Чунки шариат қаерда бўлса, манфаат ҳам ўша ерда бўлади: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ » Мўминларга раҳмат бўлиш уларга манфаат бўлишни англатади. Яна бир оятда ҳам бундай дейилди: «فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ ». Юқорида айтилганларга кўра шу нарса муҳимки, баъзиларнинг «замон ва макон ўзгариши билан аҳкомлар ҳам ўзгаради», деган гапи ботил ва асоссиз гапдир. Баъзиларнинг «Манафаат қаерда бўлса, шариат ўша ерда», деган гапи ҳам ботилдир. Чунки шариат қаерда бўлса, манфаат ўша ердадир, аксинча эмас. Ёлғиз шариатгина манфаатни белгилаб беради. Жамиятга зарур деб билинган нарсани ҳам шариат белгилайди, бошқаси эмас.

(243) Ибн Можа: 2443.