kutubhona

وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ
– „…ва намозни барпо қилинг“. [2-43]

إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَاباً مَّوْقُوتاً
– „Албатта, намоз мўминларга (вақти) тайинланган фарз бўлди“. [4:103]

Шундай қилиб, юқоридаги нусуслар сийғаларида қариналари билан бирга – бу қариналар хоҳ нусуснинг ўзида, хоҳ бошқа нусусда бўлсин – ҳукмнинг тузилишига боис бўлган иллат ифодаланмаяпти, балки ҳикмат ифодаланяпти.
Ҳикмат ва иллат ўртасидаги фарқ жуда катта. Иллат ҳукмнинг тузилишига боис (туртки), яъни иллат сабабли ҳукм келиб чиққан. Ҳикмат эса айни ҳукмдан кўзланган натижа ва ғояни баён қилади.

Иллат келган жойда ҳукм келмай қолмайди. Чунки иллат бор бўлса, ҳукм ҳам бор, иллат йўқ бўлса, ҳукм ҳам йўқ. Чунки ҳукм шу иллатга қараб тузилади. Бироқ ҳикмат эса баъзи ҳолларда мавжуд бўлса, баъзи ҳолларда мавжуд бўлмай қолади.

Иллат ҳукм тузилишига боис бўлиб, ҳукмдан аввалроқ мавжуд бўлади, ҳукм натижасида пайдо бўлмайди. Бир вақтнинг ўзида, ҳикмат ҳукм натижасида келиб чиқади ва шунинг учун ҳам баъзан мавжуд бўлмай қолади.
Мисол учун,

لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ
– „Улар ўзлари учун бўлган манфаатларга шоҳид бўлишлари учун“. [22:28]
дейилган. Ҳолбуки, баъзи кишилар ҳаж қиладилар-у, аммо манфаатларни шоҳиди бўлмайдилар.
Шунингдек,

وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ
– „Мен жин ва инсни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина яратдим“. [51:56]
дейилган. Аммо кўпчилик махлуқот Аллоҳга ибодат қилмайди.
Булардан бошқа ҳикмат, деб айтиш мумкин бўлган барча нусуслар ҳам шундай.

Шуни ҳам билмоқ лозимки, ҳукмнинг тузилишидаги ҳикматни Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолодан ўзга ҳеч ким билмайди. Шунинг учун албатта, ҳикмат эканлигини кўрсатувчи шаръий нусус бўлиши керак. Агар нусусда ҳикмат келмаган бўлса, бу Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолонинг ҳикматлар ёки бу шаръий мақсадлар, деб эъяъни қилиш ножоиздир. Чунки ҳикматни ҳам, шаръий мақсадларни ҳам мақсад қилувчи фақат Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолодир. То Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолонинг Ўзи ваҳи воситасида билдирмагунича, на ақлан ва на шаръан Аллоҳнинг ҳикматини билиш мумкин эмас.

Хулоса шуки, ҳикмат ҳукмнинг тузилиши ғояси яъни ундан келиб чиқувчи натижадир. Айни натижа нимани кўрсатмасин, у шаръий иллат бўлолмайди, балки Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолонинг хабари бўлади холос. Яъни нусусда келган ана шундай натижалар ҳукмларнинг эмас, нарсаларнинг хабари бўлади, қиссалар, ваъз ва иршодлар, деб эъяъни қилинади. Бу натижаларга бундан ўзгача эъяънида қараш дуруст эмас. Чунки улар ҳукм тузишга ҳам, аҳкомлар истинбот қилишга ҳам дахлдор эмас.