|
Шуни ҳам айтиш лозимки, далолатли иллат билан қиёсий иллат ўртасида ўзаро жамловчи таъсирли алоқа мавжуд бўлмаса, қиёсий иллат ҳам мавжуд бўлмайди. Худди фаръни аслга қиёс қилиш учун албатта улар ўртасида алоқа мавжуд бўлиши шарт бўлганидек. Мана шу ўта муҳим масала бўлиб, уни доимо идрок этиш лозим.
Иллат билан сабаб ўртасидаги фарқ:
Сабаб: Сабаб ҳукмнинг мавжудлигини англатувчи белгидир. Масалан, қуёшнинг тиккадан оғиши намозни билиш учун ишора бўлганидек.
Иллат: Иллат у орқали ҳукм вужудга келган нарса бўлиб, ҳукмнинг шаръий тузилишига боисдир. Яъни иллат ҳукмнинг шаръий тузилиши сабабидир, вужудга келиши сабаби эмас. У худди нусус каби ҳукм далилларидан бир далилдир. Масалан, Аллоҳ Uнинг ушбу каломидан истинбот қилинган жума намозидан чалғитиш иллати каби:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِي لِلصَّلَاةِ مِن يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ
– „Эй мўминлар, қачон Жума кунидаги намозга чорланса (яъни азон айтилса), дарҳол Аллоҳнинг зикрига боринг ва олди-сотдини тарк қилинг!“. [62:9]
Бу ерда чалғитув ҳукмнинг шаръий ишлаб чиқилишига яъни жумага азон айтилган вақтда савдо-сотиқ қилишнинг ҳаромлиги ҳукмига боис бўляпти. Шунинг учун ҳам у сабаб эмас, иллатдир. Қуёшнинг тиккадан оғишида эса иллат эмас. Чунки пешин намозининг шаръий тузилишига қуёшнинг тиккадан оғиши сабаб бўлмади, балки белги бўлди. Яъни пешиннинг вужудга келиши фарз бўлганига белги бўлди.
Иллат билан ҳикмат ўртасидаги фарқ:
Иллат шаръий тузилишнинг боиси, дедик. Юқорида айтганимиздек, иллат нусусдан ишлаб чиқилади. Аммо шундай нусуслар ҳам борки, унда иллат бўлиб келган ҳарфлардан ёки унинг тузилишидан иллат маъноси шундоқ кўриниб турса-да, бироқ, мана шу нусусда ё бошқасида қариналар мавжуд бўлади. Бу қариналар эса айни нусусдаги ана шу иллат маъносини бекорга чиқариб, бошқа маънони яъни Шореънинг ғояси маъносини пайдо қилади. Бу ғоя Шореънинг шаръий ҳукмни тузишига боис эмас, балки шаръий ҳукмни тузишдан кўзлаган ғоясидир.
Шореънинг ҳукмдан кўзлаган мақсадини баён қилувчи ушбу ғоя ёки натижага эса истилоҳда «ҳикмат», деб аталди. Иллат, деб аталмади. Чунки у ҳукмнинг шаръий бўлишига боис эмас.
Ҳикмат баён қилинган мана шундай нусуслардан айримларини келтириб ўтамиз:
Биринчи: исломий шариатда умумий шаклда келган нусуслар:
104-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308