kutubhona

Тўртинчи фасл
Куллий шаръий ҳукм
Куллий қоида

Шаръий ҳукм Шореънинг бандаларнинг амалларига тааллуқли хитоби бўлиб, бу хитоб – юқорида баён қилганимиздек – иқтизо ё вазъ ёки тахйир билан бўлади.
Бу шаръий ҳукм баъзан хос сўзга мансуб бўлиб, хос ҳукм бўлса, баъзан умумий сўзга мансуб бўлиб, умумий ҳукм бўлади.

Баъзан эса куллий (яхлит) сўзга мансуб бўлиб, куллий ҳукм бўлади.
Умумий сўз – муфрад ёки мураккаб (сўзлардан таркиб топган) сўз бўлиб, унинг остига бошқа сўзлар кирмайди. Мисол учун, «زَيْدٌ Зайд» эркак шахсининг атоқли оти ёки «زَيْتُونٌ зайтун» зайтун дарахтининг атоқли оти ёки «الْخَلِيلُ Холил» Халил шаҳрининг номи ёхуд «عَبْدُ اللهِ Абдуллоҳ» эркак шахснинг атоқли оти каби.
Умумий сўз – ҳар қандай муфрад сўз бўлиши, унинг остига бошқа ёлғиз сўзлар кириши мумкин. Мисол учун, «الشَّجَرَةُ дарахт», «السَّارِقُ ўғри», «الْمَيْتَة ўлимтик», «الرِّبَا рибо», «الرِّجَالُ кишилар», «الْمُسْلِمُونَ мусулмонлар» каби.

Куллий сўз эса – ҳар қандай мураккаб сўз бўлиб, унинг остига жузъий сўзлар киради.36 Мисол: «مَا لاَ يَتِمُّ الْوَاجِبُ إِلاَّ بِهِ فَهُوَ وَاجِبٌ Вожиб нима билан адо бўлса, ўша нарса ҳам вожибдир», «الْوَسِيلَةُ إِلَى الْحَرَامِ حَرَامٌ Ҳаромга олиб борадиган восита ҳам ҳаромдир» қоидалари каби.

Бу ерда биз «الْوَاجِبُ », «الْوَسِيلَةُ » демадик. Агар шундай десак – «ال » замонга хос бўлмагани учун – сўз умумий сўз бўлиб қолар эди. Шунинг учун «مَا لاَ يَتِمُّ الْوَاجِبُ إِلاَّ بِهِ » дедик, яъни остига бошқа жузъий сўзлар ҳам кирадиган мураккаб сўз қилдик. Шунингдек, жузъий

(36) Куллийлик хоҳ мутавотеъ сўз бўлсин, хоҳ мушаккак сўз бўлсин, муфрад далолатларидан ҳисобланади (учинчи боб, биринчи фаслнинг муфрад мавзусига қаранг). Бироқ, ушбу таркиб сўзни агар унинг остига бошқа жузъий сўзлар ҳам кирадиган тарзда сийғага бўлишнинг имкони бўлса, бундай ҳолда, унинг остига айни куллийлик мажозий маъно сифатида киради, чунки мажознинг муфрад билан ўхшашлиги мавжуд. Ана шунда ушбу таркиб сўз куллий сўз бўлиб қолади-да, унинг остига жузъий сўзлар ҳам кириши мумкин бўлади. Шаръий ҳукм мана шу куллий сўзга мансуб ҳукм бўладиган бўлса, уни куллий қоида, деб аташ мумкин бўлади.