|
йўқ», дейилмайди. Бундай дейиш нотўғри. Чунки ақида устида хато қилган кимса савоб олмайди, унга узр ҳам берилмайди, аксинча у гуноҳкор бўлиб, залолатга кирган бўлади. Ҳатто у ақида устида қаттиқ уриниб, бори кучини сарфлаб, унга ишонмаган бўлса ҳам, бу унга фойда бермайди, унда Аллоҳнинг азобидан қутқариб қоладиган узри бўлмайди. Чунки ақида ўрни собитлик, қатъийлик ва аниқ ишончдир. Шунинг учун ижтиҳод ўрни гумонли далилли шаръий аҳкомлардир. Шунингдек, ижтиҳод қатъий собит бўлган далиллар устида ҳам қилинади. Аммо мана шу далилларнинг далолати гумонли бўлиши шарт.
ҳар бир асрда ижтиҳод зарурати:
Ижтиҳод қилиш фарзи кифоя бўлиб, бирорта аср мужтаҳиддан холи бўлиши мумкин эмас. Акс ҳолда, барча мусулмонлар гуноҳкор бўлишади. Бирор асрда мужтаҳид ёки мужтаҳидларнинг мавжуд бўлиб туриши ўша асрдаги мужтаҳидлар елкасидаги гуноҳни соқит қилади. Бу икки жиҳатдан собитдир:
Биринчидан: исломий шаръий нусуслар мусулмондан ижтиҳод қилишни талаб қилади. Чунки айни нусуслар муфассал келган эмас. Баъзи ишлар тўғрисида муфассал келган нусуслар мавжуд бўлса-да, бироқ унда қатъий нусус орқали ҳамма тафсилотлар берилмаган бўлади. Мисол учун, мерослар тўғрисидаги оятлар муфассал келган. Аммо шундай бўлсада, улар жузъий аҳкомлардан ҳисоблангани боис, унинг кўплаб масалаларида тушуниш ва истинбот қилишга муҳтож бўлинади. Масалан, калола, ҳажб каби масалаларни олсак, мужтаҳидлар (ҳажб масаласида) «бола – қиз бола ёки ўғил бола бўлишидан қатъий назар – вориснинг ака-укаларини мерос олишдан тўсиб қўяди, чунки «وَلَدٌ » сўзи ўғилни ҳам, қизни ҳам англатади», дейишади. Аммо Ибн Аббос «қиз мерос олишдан тўсмайди, чунки «وَلَدٌ » сўзи фақат ўғил болани англатади» дейди. Демак, ҳатто тафсилотларни баён қилган нусуслар ҳам мужмал тарзда келган бўлиб, уларни тушуниш ва ҳукм истинбот қилишга муҳтож бўлинади.
Булар нусуслар билан боғлиқ нарсалар. Энди бошқа жиҳатдан оладиган бўлсак:
Шубҳасиз, ҳаёт воқеалари давомий равишда янгиланиб туради. Шунинг учун ана шу янги-янги воқеалар билан боғлиқ аҳкомларни истинбот қилишда қаттиқ ҳаракат қилинмаса, уларга шариат ҳукмини татбиқ қилишнинг имкони бўлмай қолади. Ҳолбуки, нусуслар ҳар бир масалада шариат ҳукмини татбиқ қилиш вожиблигини кўрсатиб турибди:
265-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308