|
иллати йўқолса, ҳукм ҳам йўқолади. Мисол учун, бир киши шахсий поезди бўлишини хоҳласа ва бу поезди ўзига қарашли ердаги темир йўлда ҳаракатланадиган бўлса, уни бундай поездга эга бўлишдан ман қилинмайди. Шунинг учун машиналар ва самолётлар шахсий мулк бўлиши жоиздир. Чунки улар йўлдан бир қисмини доимий банд қилмайди.
Шунингдек, ҳеч кимни фойдаланишдан ман қилинмайдиган денгиз ва катта дарёлардаги сув транспортларига нисбатан ҳам шундай (яъни улар бир кишининг мулки бўлиши жоиз эмас). Аммо суғориш учун фойдаланилувчи кичик дарёларда ҳаракатланувчи сув транспортлари эса бу дарёлар умумий йўл сифатида бўлгани учун шахсларга кичкина кемаларга эга бўлиш рухсат берилади. Чунки кичик кемалар омма мулки бўлган дарёни хусусий қилиб қўймади. Лекин сув трубалари ва ариқларга келсак, булар омма мулки бўлиши лозим. Чунки йўлнинг бир қисмини доимий банд қилади.
Тўртинчи: қиёсий иллат:
Нусусда далолатли иллат бўлади. Мана шу иллат билан асл ҳукми ўртасида таъсирли алоқа бўлса, бу алоқадан янги бир иллатни қиёс қилишда фойдаланиш мумкин. Бу янги иллатни нусусда далолати бор бўлган иллатга қиёс қилинади ва айни янги иллат қиёсий иллат, дейилади. Бу иллат қиёслашда янги ҳукмни ишлаб чиқиш учун ишлатилади. Шунингдек, бошқа иллатлар турларида ҳам баб-баробар ишлатилаверади. Шуни айтиб ўтиш лозимки, иллат билан ҳукм ўртасидаги алоқа қачонки бу иллат далолат жиҳатидан иллатлашнинг тушунарли сифати бўлган тақдирдагина вужудга келиши мумкин. Яъни иллат мана шу сифатни иллат бўлаётганини ҳам тушунтириб турсин ҳамда мана шу сифат иллат, деб эъяъни қилинишига бўлган сабабни ҳам тушунтириб турсин. Чунки ушбу иллат билан ҳукм ўртасидаги таъсирли алоқани пайдо қилувчи нарса мана шу сабабдир.
Бунга мисоллар:
Росулуллоҳ с.а.в. бундай дедилар:
«لاَ يَقْضِى الْقَاضِى وَهُوَ غَضْبَانُ»
«қози ғазабланган ҳолида ажрим қилмасин».98
Бу ерда ғазаб тушунарли сифат бўлиб, ғазабни иллат қилган ҳолда ҳукм билан бирга зикр қилинди.
Аммо далолат жиҳатидан зикр қилинган иллат яъни ғазаб ажрим қилишга таъсир қилувчи тушунарли сифатдир. Бу ерда
(98) Бухорий: 6739. Муслим: 1717.
100-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308