|
сўзланган нарса тўғрилигига боғлиқ бўлади ёки боғлиқ бўлмайди. Агар мақсад сўзловчи ё сўзланаётган нарсага боғлиқ бўлса, сўз далолати иқтизо (буйруқ) далолати, дейилади. Агар мақсад сўзловчининг содиқлиги ё сўзланаётган нарсанинг дуруст бўлишига боғлиқ бўлмаса, у ҳолда, мақсад сўзга берилган маънонинг остида бўлади ёки жумла таркиби остида бўлади. Сўзга берилган маъно далолатини танбиҳ (эъяънини қаратиш) далолати, дейилади. Жумла таркибидаги далолат эса мафҳум далолати, дейилади. Аммо мафҳумнинг маъноси сўзловчининг мақсади бўлмаса, у ҳолда, сўз далолати ишора далолати, дейилади.
1. Иқтизо (тақозо қилиш) далолати:
Бунда далолат-маъно сўзнинг замиридан чиқарилувчи яъни жумлада айтилмаган, балки сўзлар маънолари остида яширинган далолатдир. Бундан ё сўзловчининг тўғрилиги ё сўзланган нарсанинг дуруст бўлиши кўзланади. Аввалгисига мисол:
«رُفِعَ عَنْ أُمَّتِى الْخَطَأُ وَ النِّسْيَانُ وَمَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ»
«Умматимдан уч нарса хато, унутиш ва мажбурланиш (сабабли қилинган гуноҳ) олиб ташланди».131
Бас, буларнинг барини кўтаришнинг мутлақо иложи йўқ. Шунинг учун кўтарилади, деган маъно замирига «жазо даф қилинади», деган маънони бериш лозим бўлади.
Кейингисига мисол:
«لاَ صِيَامَ لِمَنْ لَمْ يَجْمَعِ الصِّيَامَ مِنَ اللَّيْلِ»
«Рўзасини кечанинг бир қисмига уламаган (яъни азм қилолмаган) кишининг рўзаси рўза эмас».132
Бу ҳадис замирига «рўза дуруст бўлмайди», деган маъно берилади.
Бундан мақсад хабарнинг тўғрилигини билишдир.
Энди жумлада айтилган нарсанинг дуруст бўлишига келсак, бу ё ақлан, луғатда, ёки шаръан бўлиши мумкин.
Ақлан бўлишига мисол:
وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا
– „Биз бўлиб қайтган шаҳардан сўраб-суриштиргин“. [12:82]
Бу ерда «шаҳар» замирига ақлан «шаҳар аҳолиси», деган маъно қўйиш лозим.
(132 ) Термизий: 662. Насоий: 2291. Ибн Можа: 1690. Абу Довуд: 2098. Термизийнинг айтишича, бу ҳадисни Ибн Можага мавқуфдир, дейиш тўғрироқдир.
162-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308