|
Саховатда Хотам, ҳилмда Ахнаф,
Заковатда Аёз Амрга шараф.
Шунда турганлардан бири, амир сен сифатлагандан юқорироқ, деди. Шоир амирнинг шижоат, саховат, ҳилм ва заковатда айтиб ўтганларидан юқорироқ дейилаётганини тез англаб, гапни мисолга буриб, машҳур икки байтни айтди:
Қуйироқдан мисол олсам айб этманг,
Саховатни, шижоатни айтмоққа.
Ахир Оллоҳ мисол олиб қуйидан,
Ўз нурини ўхшатганку чироққа.
Шоир топқирлиги туфайли қилмишини тушунтириб берувчи шакл билан узрини айтди. Унинг сўзи амирни пастлатиш, деб тушунишнинг нотўғри эканини баён қилди. Чунки гап ҳақиқатни баён қилиш эмас, шунчаки мисол келтириш эди, холос. Ҳамма нарсадан буюк бўлган Оллоҳ Ўзидан кичик ва паст нарсаларни мисол келтирган. Агар унинг топқирлиги ва воқени тез илғаб олиши бўлмаганида ҳалокатга учрар эди. Мақтамоқчи бўлиб, ёмонлаш хатарига тушиб қолар эди. Демак, уни топқирлик ёки топқирликка олиб борувчи тез илғаб олиш қутқариб қолди. У бўлмаганида хатарга тушар эди. Шундай қилиб, топқирлик тез илғаб олишдан келиб чиқади. Ундан бошқасидан келиб чиқиши мумкин ҳам эмас. Тез илғаб олиш эса ҳар доим ҳам топқирликка олиб боравермайди. Умар ибн Хаттоб t тез илғайдиган одам бўлишига қарамасдан, бу нарса уни топқирликка олиб бормагани бунга мисолдир. Машҳур икки байтда эса тез илғаб олишдан топқирлик келиб чиқди. Шунга кўра, бўлаётган воқеалар топқирлик фақат тез илғаб олишдангина ҳосил бўлаётганини аниқ кўрсатиб турибди. Агар топқирлик вужудга келтирилмоқчи бўлса, тез илғаб олишни ҳам вужудга келтириш шарт. Шунинг учун ҳам одамларда тез илғаб олишни вужудга келтириш учун ҳаракат қилиш керак. Лекин тез илғаб олиш топқирликни гоҳида келтириб чиқарса, гоҳида келтириб чиқармайди. Уни келтириб чиқариш учун бошқа нарсаларни ҳам келтириш зарур. Улар қўйилаётган масалага илова қилинадиган идрок этиладиган ишлар баёнидир. Уларнинг мавжуд бўлиши ва идрок этиладиган ишлар жумласидан бўлиши кифоя қилмайди. Агар Умар ибн Хаттобнинг олдида турганларнинг бирида топқирлик бўлмай, у кишининг назарини аёлнинг гапига қаратмаганида, Умар t уни илғаб олмаган бўларди. Агар шоир эътироз билдирувчининг сўзидаги маънони тушунмаганида, қилмишини илғаб, кейинги байтларни келтиролмаган бўларди. Демак, нарсага ёки гапга хоҳ топқирлик билан бўлсин, хоҳ топқирлик тақозо қиладиган нарса
38-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61