|
ҲАРАКАТ ВА ТОПҚИРЛИК
Биз ҳаракат тафаккур сустлигини, яъни топқирликни даволайди, дедик. Лекин топқирликни муолажа қилиш учун яна бир нарса ҳам қўшилиши керак. Чунки, гарчи топқирлик тафаккур ва заковатдан келиб чиқса-да, у заковатсизлардан ҳам ёки заковати пастлардан ҳам содир бўлаверади. Бундан ташқари, тез фикрлаш топқирликни гоҳида вужудга келтирса, гоҳида келтирмайди. Шунинг учун ҳам ҳаракат асосида тез фикрлашни вужудга келтириб, топқирликни ҳал қилиш ўта некбинлик (оптимизм) ва нарсаларга уларнинг моҳиятидан ёки кўтаришидан кўпроқ нарсани беришдир. Умар ибн Хаттоб tга бир аёл тарафидан қилинган шикоят мисолида бунга воқеий далил бордир. У аёл Умар ибн Хаттоб tнинг олдига келиб, эридан шикоят қилди, лекин очиқ гапирмади. Топқирлиги бор одам тушунадиган қилиб ишора қилди. Умарга: «Эрим кечаси намоз ўқиб, кундузи рўза тутади», деди. Бунга жавобан Умар: «Нақадар яхши эр экан», деди, холос. Аёл кетди. Турганлардан бири Умар tдан заковати ва тез фикрлаши оз бўлса ҳам: «Аёл эридан шикоят қилган эди, унга инсоф қилмадингиз», деди. Умар: «Қанақасига?» - деб сўраган эди, «Эри кечаси билан намоз ўқиса, кундузи рўза тутса, хотинига қачон бўшайди?», деб жавоб берди. Шунда Умар: «Тўғри айтдинг», деб шикоятни, арзни қондиришга ҳаракат қилди. Шу ҳолатда Умарда топқирлик бўлмади ва тез фикрлаш унга фойда бермади. Демак, ҳаракат гарчи тез фикрлашнинг ўзига қаратилса ҳам, ундан топқирликни вужудга келтириш ирода қилинган пайтда бошқа бир нарсани ҳам қўшиш лозим. У нарса топқирликнинг мавжудлигига далолат қилувчи масалалар баёнидир. Қаердаки масала ташланиб, такрорланса, хилма-хиллашса, тез фикрлаш ҳосил бўлади. Лекин у тез фикрлашни эмас, топқирликнинг ўзини ҳал қиладиган пайтда топқирлик далолат қиладиган масалалар баёни ҳам қўшилиши керак. Уларни идрок қилиш топқирликнинг бор-йўқлигини кўрсатади. Топқирликнинг тез фикрлашдан келиб чиқиши, унинг тез фикрлаш натижаси экани жиҳатидан тўғри, лекин у узил-кесил натижа эмас. Шунинг учун тез фикрлашни ҳал қилиш топқирликни вужудга келтиришни ҳал қилади. Лекин у гоҳида вужудга келтиради, гоҳида келтирмайди. Демак, тез фикрлаш топқирликка олиб боради, лекин уни вужудга келтирмайди. Уни вужудга келтирадиган нарса тез фикрлашдаги топқирликни вужудга келтиришга олиб борадиган хусусиятларни тез англаб олишдир. Бир мисол келтирамиз. Шоир мана бу машҳур байти билан амирни мақтади:
37-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61