|
Бу аср фиқҳнинг гуллаб-яшнаган асри ҳисобланади. Унда фиқҳнинг турли мазҳаблардаги мўътабар фиқҳий китоблари битилган. Бу китоблар фиқҳий масалаларда мурожаат қилинадиган асосий манба ҳисобланади. Бу ҳолат VII ҳижрий асргача давом этди. Сўнг фиқҳий қолоқлик асри келди. Бу аср шарҳлар ва ҳошиялар ёзиш асри бўлиб, уларнинг кўпи янгилик киритиш, истинбот ва ҳатто бир масалада ижтиҳод қилишдан ҳам холи бўлди. Бундан кейин янада қолоқроқ аср келди. Бу даврда олимлар масала ва аҳкомларнинг вужуҳ ва фуруъларини келтирмасдан, уларнинг ўзини келтириш йўлидан юрдилар. Бу масалалар фатволар деб номланди. Шунинг учун бу фатволарни шаръий аҳкомлар учун манба қилиб олиш дуруст бўлмаганидек, уларни қонунлар учун ҳам манба қилиб олиш дуруст эмас. Чунки улар аҳкомларни истинбот қилишдаги ижтиҳод тариқатидан йироқдир.
Шунингдек, тақнин (шаръий аҳкомларни ғарб қонунлари шаклида бериш) усулида ёзилган манбаларни шаръий аҳкомлар учун манба ва асос қилиб олиш ҳам жоиз эмас. Чунки у ғарб қонунларига тақлид қилишнинг бир кўринишидир. Бу тақнин фиқҳни қисқа шаклда келтиради. Унда далилсиз ёки далили заиф фиқҳий масалаларни келтириш кўп учрайди. Шунингдек, фатво ва тақнинда замонга мослашиш ҳамда муаммоларни ҳал қилишда ғарб нуқтаи назарига мувофиқ келиш учун таъвил қилиш руҳи устундир. Қолаверса, уларда ташриъий жиҳат ва ижтиҳод ҳам йўқ. Бинобарин, улар татбиқ қилиш учун яроқсиз бўлганидек, манба бўлишга ҳам яроқсиздир. Уларнинг борлиги фиқҳ ва ташриъ учун бало бўлди. Чунки улар тақлидий уринишлар бўлиб, одамларнинг исломий фиқҳга оид билимларини заифлаштирди. Ҳолбуки исломий фиқҳдаги бойлик жуда катта бўлиб, у барча халқлардаги фиқҳий бойликлардан кўпдир. Бу фиқҳий бойлик қози ва ҳокимлар учун жуда зарурдир. Лекин бу бойликни қонун суратида тақлидий шаклда тузиш уни қисқартириб ўчириб ташлади ва қозиларни – шу қонунларнинг ўзини билишга чекланганлари сабабли – фиқҳда билимсиз қилиб қўйди. Бундан ташқари, бу қонунларда қонуний шакл йўқ. Чунки улар баъзи фиқҳий хулосалар тўплами бўлиб, кетма-кет рақамлар остида келтирилган. Уларда масалалар бўйсунадиган ва моддаларнинг мавзуси бўладиган умумий қоидаларни ижод қилишга ҳаракат қилинмаган, балки масалаларнинг ўзи модда қилиб қўйилган. Бу эса қонун тузиш усулига зиддир. Ҳатто қоидалар ҳақида келган баъзи моддалар умумий бўлмаган қоидаларни баён қилган бўлиб, улар фиқҳ китобларидан кўчирилган таърифлардир, холос. Уларнинг ҳаммаси деярли шу усулда бўлган. Шунинг учун бу қонунларни олиш ва манба қилиш жоиз эмас. Чунки уларнинг услуби яроқсиз, маълумотлари саёз ва тафсилий далилларга таянган эътиборли шаръий аҳкомлардан узоқдир.
Қози ва ҳокимлар дустур ва қонунларни тушунишларини таъминлаш ва қонунларни тузиш учун қонунчиликда қуйидагича йўл тутилади:
31-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49