|
Ишларни яхшилик ва ёмонлик билан сифатлаш билан чиройли ва хунуклик билан сифатлаш ўртасидаги фарқ шундан иборатки, уларни яхшилик ва ёмонлик билан сифатлаш уларнинг инсон назаридаги таъсири ва уларга қадам қўйиш ёки улардан бош тортиш жиҳатидандир. Инсон ўзига зарар етадиган ёки ёқтирмайдиган ишларни ёмон деб номласа, ўзига фойда етадиган ва ёқтирадиган ишларни яхши деб ҳисоблайди. Чирой ва хунукликдан қатъий назар, бу ишларнинг ўзига бўлган таъсири туфайли шундай деб эътибор қилади. Чунки бу ҳолатда чирой ва хунуклик мавзуси унинг хаёлига келмайди. Шу нуқтаи назарга биноан, у бир ишга қадам қўяди ёки ундан бош тортади. Шу билан бу нуқтаи назарга тузатиш киритилди, яъни бирор иш ёқтириш-ёқтирмаслик ёки фойда-зарарга қараб яхши ёки ёмон дейилмайди. Балки унинг яхши ёки ёмонлигининг ўлчови Аллоҳ Таолонинг розилигидир. Бу ерда баҳс ишнинг ўзи ҳақида эмас, балки яхшилик ва ёмонликнинг одамлар одатланган ўлчови ҳақида борди.
Ишларни чиройли ва хунук деб сифатлаш эса инсоннинг улар устидан ҳукм чиқариши ва уларга жазо ва савоб берилиши жиҳатидан келиб чиқади. Инсон нарсаларга қиёслаб туриб ишларга чиройли ёки хунук деб ҳукм чиқариш ҳуқуқини ўзига берган. Чунки у аччиқ нарсага хунук, ширин нарсага эса чиройли, бадсурат шаклга хунук, гўзал шаклга чиройли деб ҳукм чиқариш имконига эга бўлгач, рост гапириш – чиройли иш, ёлғон гапириш – хунук иш, аҳдга вафо қилиш – чиройли иш, хиёнат қилиш – хунук иш деб ҳукм чиқариш имкониятига ҳам эгаман, деб ўйлади. Натижада, яхшилик-ёмонлик мавзусидан қатъий назар, ишларга чиройли ёки хунук деб ҳукм чиқариш ҳуқуқини ўзига берди. Чунки бундай ҳолатда ишларнинг яхши ёки ёмонлиги мавзуси унинг хаёлига келмайди. У ўзининг бу ҳукмига биноан хунук ишларга жазо-уқубатларни, чиройли ишларга эса мукофотларни белгилади. Бу ҳукмга: «Иш нарсага қиёсланмайди», деб тузатиш киритилди. Чунки нарсадаги аччиқлик, ширинлик, бадсуратлик ва гўзалликни сезгилар идрок қилиб, унинг устидан ҳукм чиқариш мумкин бўлади. Иш эса бунинг аксидир. Чунки унда инсон ҳис қиладиган нарса йўқ. Шунинг учун унинг устидан чиройли ёки хунук деб ҳукм чиқара олмайди. Бинобарин, инсон ишнинг ўзига қараб у чиройли ёки хунук деб ҳукм чиқара олмайди. Демак, инсон бу ҳукмни ишнинг ўзидан эмас, балки бошқа тарафдан, яъни Аллоҳ Таолодан олиши зарур. Бу ерда баҳс ишларнинг миқёси ҳақида эмас, балки улар устидан ҳукм чиқариш ҳақида бораётир. Бу ерда баҳс ишларга қадам қўйиш ёки улардан бош тортиш ҳақида эмас, балки уларга жазо ёки савоб белгиланиши ҳақида боради. Шунинг учун яхшилик ва ёмонлик билан чиройлилик ва хунуклик ўртасида фарқ бўлиб, булар алоҳида-алоҳида баҳслардир.
Булар ишларни сифатлашга нисбатандир. Аммо ишдан кўзланган мақсадга келсак, маълум бир ишни бажараётган ҳар бир одамнинг шу ишни бажаришдан кўзлаган мақсади бўлиши муқаррар-дир. Бу мақсад ишнинг қийматидир. Шунинг учун ишни бажараётган чоғда ҳар бир ишнинг инсон рўёбга чиқаришни назарда тутган қиймати бўлиши зарурийдир. Акс ҳолда бу иш беҳуда иш бўлиб қолади. Инсон ўз амалларини мақсадсиз беҳуда бажариши мумкин эмас. Шунинг учун у ишларни бажаришдан кўзланган қийматларни рўёбга чиқаришга ўз эътиборини қаратмоғи лозим.
17-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49