بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Минтақавий иқтисодий уюшмалар ва аксар исломий юртларда уларнинг мавжуд эмаслиги
Устоз Абу Ҳамза Хутвоний
Дунёда материализм ҳамда товар ва хизматларга нисбатан чексиз эҳтиёж ҳукм сураётган бир вазиятда мамлакатлар кенг очиқ бозорлар ва турли товар ва хизматларнинг қулай оқимини изламоқда. Божхона ва солиқ тўловлари олиб ташланган бозорларни қидириб, хорижий валюталарни жалб қилишга ва барқарор валюталарни тўкишга интилмоқда. Дунёдаги вазият шундай ҳолатда экан, битта минтақада жойлашган давлатлар мазкур мақсадларга эришиш учун битта иқтисодий уюшмада ҳамкорлик қилишга интилишмоқда. Зеро, иқтисодий интеграция даражасига эришиш учун савдони осонлаштирувчи бир қанча йўллари мавжуд. Бу билан маълум бир даражадаги иқтисодий қувватга эришилади. Лекин битта давлатнинг ўзи ушбу уюшмаларга аъзо бўлмасдан туриб, бунга эриша олмайди.
Дунёда бугунги кунда мазкур талабларга эришишга ҳаракат қилаётган ўндан ортиқ савдо ва иқтисодий уюшмалар мавжуд. Улардан баъзилари ушбу уюшмаларга алоқадор давлатларнинг иқтисодий даражасини кўтариш орқали реал муваффақиятга эришдилар. Улардан баъзилари эса, маълум сабабларга кўра мақсадига эриша олмадилар ва бу мақсадларни айтиб ўтамиз.
Бугунги кунда дунёда мавжуд минтақавий иқтисодий уюшмаларни ўнтага чеклаш мумкин. Улардан муваффақиятга эришганлари бешта:
1 – Европа Иттифоқи: Бугун бу Иттифоқ таркибида 27 давлат мавжуд бўлиб, улардан 19таси Шенген ҳудудига аъзо ва битта валюта-евро билан муомала қилади. Шенген ҳудудига ташқаридан кирган мусофирлар барчаси битта виза билан юради, шахс ва товарлар ҳеч қандай тўсиқсиз тўлиқ эркин ва бутунлай қулайлаштирилган ҳолда ҳудуд ичида ҳаракат қилади.
Европа Иттифоқи ўтган асрнинг эллигинчи йиллари Франция, Германия, Италия, Голландия, Белгия ва Люксембургдан иборат етти давлат билан ўз тамал тошини қўйди. Ўшанда дастлаб кўмир ва темир бозорлари бирлашди. Кейин эса бу бозор барча товарлар учун умумий Европа бозорига айланди. Кейин бозорга Испания, Португалия, Ирландия ва Британия каби Ғарбий Европадаги қолган давлатлар кирди. Сўнг Венгрия, Польша, Болгария, Руминия, Чехия ва Словакия каби Шарқий Европа давлатларининг кириши билан бозор янада кенгайди ва ҳамон кенгайишда давом этмоқда.
Маастрихт конвенцияси имзолангандан кейин 1992 йил бозор Европа Иттифоқига айланди ва унинг шарофати билан Европа аҳолиси 500 миллиондан ортиқ бўлган дунёдаги энг катта бозорга эга бўлди.
Европа Иттифоқи турли миллатлар ва ўз ичидаги турли тиллар муаммосини енгишга муваффақ бўлди, натижада, у бугунги кунда Иттифоқ доирасида европаликлар сўзлашадиган йигирма тўртта расмий тил тан олинди.
Иттифоқ аъзо давлатларнинг савдо ва иқтисодий жиҳатларини ривожлантириш билангина кифояланмади, балки федерал сиёсий жиҳатларига катта имконият берди. Бунинг учун ўз давлатларини ташқи сиёсати бирлигини назорат қилувчи бош комиссия тузди. Шунингдек, ўз аъзолари томонидан сайланган битта парламент тузиб, федерал судларни яратди ва шу судлар орқали аъзо давлатларнинг барчаси амал қилиш мажбурий бўлган қонунлар ишлаб чиқди.
Бироқ, ушбу сиёсий ва ҳуқуқий жиҳатлар Иттифоқнинг Франция, Германия ва Британия каби йирик давлатлари ўртасида баъзи тўсиқ ва жанжалларни келтириб чиқарди ва бу давлатлар Иттифоқдан сиёсий мустақил бўлишни исташди, ўз навбатида, бу Британиянинг Иттифоқдан чиқишига ҳамда Франция, Германия, Италия ва Испания давлатлари ўртасида баъзи муаммолар ва жанжаллар пайдо бўлишига сабаб бўлди.
2 – NAFTA (Шимолий Америка эркин савдо ҳудуди): Бу уч давлат-АҚШ, Канада ва Мексика ўртасида эркин савдо олиб бориш шартномасидир. 1993 йил ташкил топган NAFTA аҳоли сони 450 миллиондан ортиқ учта давлат ўртасида ҳеч қандай тўсиқсиз эркин савдо олиб бориш билан боғлиқдир. Аммо Европа Иттифоқидан фарқли ўлароқ, NAFTAда сиёсий жиҳатларга ўрин йўқ, балки Европа Иттифоқининг устунлигига сабаб ҳам шу бўлса керак.
3 – ASEAN (Жануби-Шарқий Осиё давлатлари уюшмаси): Уюшма ўнта давлатдан, яъни Индонезия, Малайзия, Бруней, Тайланд, Сингапур, Вьетнам, Лаос, Камбоджа, Филиппин ва Мьянмадан ташкил топган. У 1976 йилда ташкил топганлиги эътиборидан энг қадимги иқтисодий уюшма ҳамда ушбу давлатларнинг соф тижорат ва самарали уюшмаси ҳисобланади. У аллақачон ўзининг иқтисодий даражасини сезиларли сифатли сакраш орқала кўтариб, уни ривожланаётган давлатлар қаторига қўйишга муваффақ бўлган.
4 – МЕРКОСУР: Бу Лотин Америкасидаги Жанубий давлатларининг иқтисодий уюшмаси бўлиб, Бразилия, Аргентина, Уругвай, Парагвай, Чили, Перу, Боливия, Колумбия, Венесуэла ва Эквадордан иборат ўнта давлатни ўз ичига олади. 1991 йил ташкил топган ушбу уюшма дунёда энг тез ривожланган уюшма ҳисобланади.
5 – Ариком: Бу уюшма Кариб денгизи минтақаси мамлакатлари учун умумий бозор бўлиб, 12та давлатни ўз ичига олади. Бу давлатлар Гаити, Ямайка, Гренада, Суринам дохил ривожланаётган давлатлар ва бошқа кичик давлатлардир. Уюшма айни давлатларга ўз иқтисодларини яхшилашга улар кичик давлатлар бўлгани учун нисбатан ёрдам берди. Бироқ, уларнинг айни уюшма ичида бўлишлари, худди бошқа кичик давлатларда бўлгани каби қашшоқликнинг ортиши ва ишсизликнинг кенг тақалишидан маълум даражада қутулишларига ёрдам берди.
Муваффақиятсиз ёки заиф иқтисодий уюшмаларга келсак, улар қуйидагилардан иборат:
1 – Евроосиё иқтисодий иттифоқи: 2014 йил ташкил топган. Россия, Белорусия, Қозоғистон, Арманистон ва Қирғизистон давлатларини ўз ичига олган бу иттифоқнинг муваффақиятсизлигига уларнинг устидан Россиянинг гегемонлик қилиши ва қолган давлатлар Россияга деярли мутлақо тобе-малай бўлганликлари сабабдир.
2 – Ҳар томонлама минтақавий иқтисодий ҳамкорлик: Унинг ташкил этилиши 2020 йилда эълон қилинган бўлиб, аъзолари 15 давлатдан иборат. Улардан ўнтаси ASEAN уюшмасидан ва қолган бештаси Хитой, Япония, Австралия, Янги Зеландия ва Жанубий Кореяни ташкил қилади. Бу уюшманинг муваффақиятсизлигига сабаб унда катта давлатлар ва ривожланган давлатларнинг борлиги ҳамда уларнинг манфаатлари ва сиёсий лойиҳаларининг бир-бирига зидлигидир. Масалан, Хитой ўзининг кучли иқтисодиёти билан уюшмага ҳукмрон бўлишга уринади. Бироқ бир томондан Хитой, иккинчи томондан Япония, Австралия, Янги Зеландия ва Жанубий Корея ўртасидаги рақобат уюшманинг муваффақиятсизлигига сабаб бўлди.
3 – Ғарбий Африка давлатларининг ECOWAS уюшмаси: Бу уюшма 1975 йил бошида ўз мамлакатлари ўртасида умумий бозор бўлиб хизмат қилди. У аввалда Британияга тобе Нигерия, Гвинея, Гама, Гамбия ва Сьерра-Леонедан иборат олтита давлат билан яхши ишлар қилди ва қисман муваффақият қозонди. Кейин Франция бу уюшмага Мали, Сенегал ва бошқа ўзига тобе давлатларни киритди ва унга аъзо давлатлар ўн бештага етиб, ҳаммасининг аҳолиси сони 350 миллионни ташкил қилди. Кейин Франция амалдаги британ эко валютаси ёнига ўзига тобе Африка франкини уюшмага киритишга уринди. Оқибатда икки гуруҳ ўртасида низо чиқди ва сиёсий жиҳат устун келиб, уюшма муваффақиятсиз сиёсий уюшмага айланди ҳамда савдо, иқтисод жиҳатидан заиф аҳволга келди.
4 – EAC (Шарқий Африка уюшмаси): Бу 2010 йилда ташкил топган замонавий умумий бозор бўлиб, Шарқий Африканинг етти давлатидан ташкил топган. Улар Кения, Танзания, Уганда, Бурунди, Руанда, Конго ва Жанубий Судандан иборат. Афтидан, бу уюшманинг муваффақиятсизлигига Конго ва Жанубий Суданда фуқаролик уруши келиб чиққанлиги ва иқтисодларининг бир-бирига уйғун эмаслиги сабаб бўлган кўринади.
5 – SADC (Жанубий Африка тараққиёти ҳамжамияти): Бу уюшма 1992 йил Ангола, Батсвана, Малави, Мозамбик, Танзания, Замбия, Зимбабве, Лесота ва Эстватини дохил тўққиз давлатдан ташкил топган. Бу давлатларнинг баъзилари бошқа бир давлатлар ичида изоляцияда қолган. Уюшма айни давлатларнинг иқтисодий ҳолатини кўтаришга ва уларни ғоят қашшоқликдан қутқаришга муваффақ бўлолмади.
Дунёдаги мавжуд минтақавий иқтисодий уюшмаларнинг асосийлари мана шулар. Бу каби уюшмаларда исломий юртларнинг аксари, масалан араб давлатлари, Покистон, Бангладеш, Туркия ва Эрон кабилар йўқ бўлиб, улар ўзларига бирор уюшма таъсис этишга муваффақ бўлолмаганлар ва бу нарса уларнинг куч-қудратининг пасайишига ва бошқа давлатга тобе бўлишига олиб келган.
Роя газетасининг 2022 йил 18 январ чоршанба кунги 426-сонидан
