Қумтордаги неоколонизаторлик
Бош вазир Муҳаммадкалий Абилгазиев ҳукумат ва “Centerra Gold Inc.” компанияси ўртасида Стратегик шартнома кучга кирганини маълум қилди.
Унинг айтишича, “Қумтор”нинг ЯИМдаги улуши 9%га яқин. 2019-йилнинг биринчи ярим йиллигида “Қумтор” 9,37 тонна олтин қазиб олган. Маълумки, юқоридаги ҳужжат 2017-йилнинг 11-сентябрида аввалги ҳукумат раҳбари Сапар Исаков даврида имзоланган. Битимга мувофиқ 2016-йилга қадар Қирғизистонга умумий миқдори 87 млн. доллар маблағ келиб тушиши керак бўлган. Янги битимда ҳам деярли ҳеч нарса ўзгаргамаган, фақат айтилган маблағ 150 млн. долларга оширилгани айтилди.
Қуйида “Қумтор” бўйича тузилган асосий битимларга тўхталиб ўтамиз:
Қумтор кони 1978-йили очилган, 1980-1990-йиллари тадқиқот ишлари олиб борилиб, геологик харитаси тузилган. 1991-йили Чингиз Айтматов таклифи билан асли литвалик Канада фуқароси Борис Бирштейн президент Акаевнинг маслахатчиси бўлиб тайинланди. Унинг “Сиабеко” номли фирмаси воситачилигида Қумторни ишлатиш канадалик “Камеко” компаниясига берилди. Канада томони билан музокараларни ҳукумат раҳбари Насридин Исанов олиб борган эди. Бироқ, Исанов билан Бирштейн ўтирган машина ҳалокатга учраб, ҳукумат раҳбари ҳалок бўлди. Бирштейн билан хайдовчиси бўлса енги жароҳатланиб омон қолишди. Бу сирли ўлим хали ҳам жумбоқлиги бўйича қолмоқда. Шундан сўнг ҳукумат раҳбари бўлган Турсинбек Чингишев 1992-йил 3-декабрда “Камеко” билан Бош битимга имзо чекди. Натижада “Қумтор голд компани” ҳиссадаорлик жамияти тузилди. Унинг акцияларининг учдан бир қисми “Камеко” компаниясига, учдан икки қисми эса Қирғизистон ҳукуматига тегишли эди.
Қирғизистон билан канадаликлар 1993-йили Қумтор дастлабки битимга эришган вақтда Директорлар кенгашида Қирғизистон вакиллар раислик қилди. Бироқ, инвесторлар конни ишлатувчи “Қумтор Оперейтинг Компани”ни ташкил этиб, Директорлар кенгашида раислик қилган қирғизистонликлар унга ҳеч қандай таъсир ўтказа олмай қолди. 1994-йили кон қазиш ишларини техник-иқтисодий асослари ишлаб чиқилди. Лойиҳада 276 млн. доллар сарфланган бўлишига қарамай, иш давомида 452 млн. доллар сарфланди деб, канадаликлар 175 млн. доллардан зиёд маблағни ўзлаштириб юборишди. Қўшма корхона қуришга 175 млн. доллар ошиқча маблағ кетгани тўғрисида можаро чиққанида “Камеко” ҳам, унинг қирғизистонлик “адвокатлари” ҳам пулни қаёққа кетганини аниқлаб бера олишмади. Ҳаммасидан қизиғи, фабрика қуришга сарфланди дейилган бу маблағ хорижий банкдан 452 миллион АҚШ доллари миқдорида фоизли кредит сифатида олинган. Кредитни эса “Камеко” компанияси бизнинг Қумтор конини гаровга қўйиб олган. Кейин Қирғизистондан 1 тонна 800 килограмм олтинни “кредит олиш учун гаровга қўйилади” деган баҳона билан Бирштейннинг шахсий самолётида олиб чиқиб кетилиб, шу бўйича тайинсиз йўқолган. Ўша вақтдаги “Кыргызалтын” раҳбарининг айтишича, мазкур олтин “торози йўқлиги сабабли” таҳминан ўлчаб берилган. Юқоридаги 452 млн. доллар қарз кейинчалик фоизи билан 650 млн. доллар қилиб қайтарилди. Бироқ, бу қарз кондан қазиб олинган олтин ҳисобидан қайтарилган бўлса-да фабрикадаги техникалар Қирғизистон эгалигига ўтмай қолди. Бу бўйича қуйида яна тўхталамиз.
Яна бир жиҳати, бу кредитдан ташқари тадқиқот ва ривожлантириш ишлари учун 45 млн. доллар сарфланган. Қирғизистоннинг Қумтордаги улуши 3\2 бўлгани сабабли бу сарф-ҳаражатларнинг ҳам 3\2 қисми, яъни 30 млн. доллар қирғиз томони гарданига илинди. Юқоридаги қарзлар адо қилингунга қадар канадаликлар лойиҳада белгиланган 14 тоннадан ошиқча, йилига 24-25 тоннадан олтин қазиб олиб, солиқсиз имтиёзли йиллардан фойдаланиб қолишган. Шундай қилиб, Қумтор кони иш бошлагандан то 2003-йилга қадар Қирғизистон фойда кўрмади. Лойиҳага кўра, республикага кондан олинган соф фойда ҳисобидан 400 миллион доллар тушиши керак эди. Бироқ, сўнгги беш ярим йил орасида Қумтордан Қирғизистонга фақатгина 56 миллион доллар маблағ тушди. Тушган бу маблағнинг аксари солиқ ҳисобидан эди. Девиденд ҳисобидан эса “Камеко” Қирғизистонга 6 млн. долларгина тақдим қилди холос.
2002-йили “Камеко” Қирғизистонга “Қумтор”ни реструктуризациялашни таклиф қилган. Бу ўринда “реструктуризация” атамаси билан силлиқ қилиб Қумтордаги Қирғизистон улушини сотиб олиш назарда тутилган. “Камеко” бу борада “Қумтор билан Монголия, АҚШда қазилаётган бошқа олтин конларини бирлаштириш орқали бир компания ташкил этиб, қимматбаҳо қоғозлар бозорига чиқамиз” деган баҳонани ўйлаб топди. Аслида реструктуризациядан кўзланган мақсад “Қумтор”дан Қирғизистонга тушувчи фойда ва корхонани Қирғизистонга ўтиб кетишини олдини олиш бўлган. Ваҳолангки, 2007-йил 10-майда “Қумтор” Қирғизистон эгалигига тўлиқ ўтиши керак эди. Бироқ, Канада мустамлакачилари бунга етмай туриб “Қумтор”ни “реструктуризация” қилди. Бунда қирғиз ҳукумати ўзига тегишли оддий акцияларни ўтказиб берса, “Камеко” бунинг ўрнига махсус акциялар бериши белгиланган. “Афзал акция” дегани бу – даромад бўлса оласан, бўлмаса олмайсан, бошқарувга эса аралашмайсан, деган гап. Даромадни эса бошқарувчилар белгилайди. 2003-йили ҳукумат раҳбари Николай Танаев ва “Камеко”даги директорлар кенгаши аъзоси, президентнинг ўғли Айдар Акаев “Қумтор” битимини қайта кўриб чиқишга розилик беришган. Шунингдек, парламент қаршилигига қарамай Танаев ҳукумат қарори билан Канаданинг “Камеко” корпорацияси “Сентерра голд” номли компания ташкил этишди. Икки томонлама келишувга мувофиқ, янги компанияга 716 тонна олтин заҳираси бор Қумтор кони Монголиянинг 43 тонна олтин заҳирасига эга “Бороо” ва таҳминан 50 тоннача олтини бор “Гацуурт” конлари ҳамда Американинг Невада штатидаги 30 тоннача олтин заҳираси бўлган “Рен” конлари кирди. Аслида “Центерра голд инк” компанияси ташкил этилганда Қирғиз ҳукумати 69 фоиз улушга эга бўлиши керак эди. Сабаби Қумтордаги олтин заҳираси юқорида номлари айтилган бошқа конларни қўшганда ҳам 6 баробар кўпдир. Шундай бўлишига қарамай, Қирғизистон 32 фоизгина улушга эга бўлиб қолди. Қолган 68 фоиз улуш канадаликларга ўтиб кетди. Бундан ҳам ёмони, бу вақтда Қумтордан ҳар йили 14-18 тонна олтин қазиб олинди. Хориждаги конлар эса эндигина тадқиқ қилинаётган эди. 2004-йилда ҳукумат “Центерра”даги 30% оддий акцияларнинг 16%ни 85 миллион долларга сотиб юборди. Шу орқали Қирғизистоннинг “Центерра”даги улуши 17%га тушиб қолди. 2009-йили Игор Чудинов ҳукумат раҳбари бўлиб турган вақтда Қумтор олтин конини қазиш бўйича янги битимлар имзоланди. Бу сафар ҳам Қирғизистон учун фақат фойда бўлиши айтилди. Масалан, Қирғизистоннинг олтин конидаги 16 фоиз акцияси 33 фоизга етказиладиган бўлди. Ишлаб чиқарилган махсулотнинг 18 фоизи ҳам ғазнага келиб тушадиган бўлди. Бироқ, 2009-йилги битимнинг зарарли жиҳатлари кейинчалик, 2010-йилги тўнтаришлардан сўнг аён бўлди. Масалан, 2003-йилги битимда компанияга қўшимча 200 тонна олтин қазиб олишга рухсат берилган. Бу олтинлар қазиб олиниши учун қўшимча 26 минг гектар ер берилган. Ерларнинг 16 минг гектари “Сари-Чат – Ээр-Таш” давлат қўриқхонаси ҳудудида жойлашган. 2010-йилдаги тўнтаришлардан сўнг яна қайта Қумтор масаласи қўзғалиб, уни миллийлаштириш масаласи жиддий кўтарилди. 2012-йили ҳукумат қарори билан юқоридаги битимлар бекор қилинди. Бу масалани хал қилишга бел боғлаган бир нечта ҳукумат алмашди.
Сапар Исаков даврига келиб Қирғизистоннинг улуши 29%, Центерраники эса 71% қилиб белгиланган янги битим тузилди. Исаков эришган натижа – атроф-муҳитни ҳимоя қилиш фонди ташкил этилиб, Центерра унга 50 миллион доллар ажратиши бўлди. Бундан ташқари, Центерра бунга қадар йилига 310 минг доллар бериб келган бўлса, бундан буён ҳар йили 2,7 миллион доллар берадиган бўлди. Аслида, 2012-йили давлат комиссияси “Қумтор” иш бошлагандан бери экологияга 7 млрд. сомлик зиён еткизганини аниқлаган. Бу масала бўйича иш ҳам маҳаллий, ҳам халқаро судларда кўриб чиқилаётган эди. Бироқ, Сапар Исаков ҳукумати расмий тарзда “ҳукуматнинг Қумторга даъвоси йўқ” деб битимга ёзиб қўйди. Бундан ташқари, чет элликларни мамлакатга кириб-чиқиши ҳам эркин бўлишига кафиллик берилди. Абилгазиевнинг охирги битимида ҳам бу талаблар сақлаб қолинди. Ҳатто, 2009-йили берилган 26 минг гектар ерни Қумторга қайтариб беришга розилик берилгани ошкор бўлиб кетди. Бундан бошқа хиёнатлар ҳам албатта яқин вақтларда ошкор бўлиши аниқ бўлиб қолди.
Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, 2019-йилнинг 1-январ ҳолатига кўра, кондаги олтин заҳираси 140 тоннагача деб таҳмин қилинмода. Шу вақтга қадар 345 тонна соф олтин ташиб кетилди. Қазиш ишлари бошланган йиллари ҳудудда 716 тонна олтин, 388 тонна кумуш, 54 885 тонна вольфрам заҳираси борлиги аниқланган. Бироқ, битим фақат олтин учун тузилиб, қолган минераллар бепул ташиб кетилмоқда. Хулоса қилиб айтганда, Қумтор кони ишлай бошлагандан бери фақат чет эллик компания фойда кўриб келди. Ундан қолган юқларини бўлса воситачи бўлган маҳаллий амалдорлар бўлишиб олишди. Оддий халққа бўлса мамлакат “Центерра”ни энг йирик солиқ тўловчи компания сифатида кўрсатиб кўзбўямачилик қилмоқда. Бундан фарқли ўлароқ, шу вақтга қадар халқнинг қўлига мазкур олтин конидан ҳеч қандай улуш тегмади. Чунки, бугун биз яшаётган капиталистик тузум фақат шу капиталистларнинг манфаатларинигина ҳимоя қилиб, уларга дунёнинг қайси ерида бўлмасин шарт-шароит тузиб бериш учун қурилган. Оддий халққа эса уларнинг арзон ишчи кучи сифатида қаралади. Аслида Исломий эътибордан қаралганда қазилма бойликлар халқники бўлиб, ундан тушган фойда халқнинг қўлига тўғридан-тўғри келиб туриши шарт. Шунингдек, умумий мулкка давлат ҳам, хорижий компаниялар ҳам, якка шахс ҳам эгалик қилиши мумкин эмас.
Мумтоз Моварауннахрий
