Европа Иттифоқидан чиқиш бўйича Британияда ўтказилган референдум натижалари

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم

Саволга жавоб

Европа Иттифоқидан чиқиш бўйича Британияда ўтказилган референдум натижалари

Савол: Британияда 2016 йил 23 июнда Европа Иттифоқида қолиш ёки ундан чиқиш тўғрисида референдум ўтказилди. Референдум натижасида чиқишни ёқлаб тахминан 52 % овоз берилди. Бунинг ортидан Британия бош вазири Кэмерон истеъфога чиқишини эълон қилди. Лекин унинг ҳукумати уч ой муддат ишлаб туради… Бу референдум натижаси Кэмерон истагига тескари бўлдими? Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқишидаги иқтисодий ва сиёсий таъсир нимадан иборат бўлади? Британиянинг иттифоқдан чиқиши узил-кесил бўлдими? Яъни бу ерда Британия учун бирон қайтиш чизиғи йўқми? Қолаверса бу мавзуда Американинг роли борми? Аллоҳ сизга яхшиликни мукофот қилсин.

Жавоб: Бу саволда қўзғалган ишларга нисбатан тасаввур тиниқ бўлиши ва кучлироқ эҳтимол аниқ бўлиши учун қуйидагиларни кўриб чиқамиз:

• Британия 2008 йилги иқтисодий кризисдан бошлаб ўзининг Европа Иттифоқи билан бўлган муаммоларини ва бу иттифоқнинг Британия манфаатига хизмат қилмаётганини доим ёритиб келаётган эди. Бош вазир Девид Кэмерон 2016 йил январда Давос саммитида сўзлаган нутқида Британиянинг Европа Иттифоқига нисбатан позициясини баён қилиб қуйидагиларни айтди: «Европа Иттифоқи Британияда тобора рейтингини йўқотиб бормоқда. Биз Британиядаги одамларнинг Европа борасидаги хавотирларини муолажа қилиш учун референдум ўтказишимиз зарур: масалан кўплаб қонунларни ишлаб чиқиш ғояси ва кўпгина бюрократик тўсиқлар борлиги ҳақида хавотирлар бор… Яна масалан иттифоқнинг битта валютага эга шунчаки бир клуб бўлишдан кўра каттароқ нарсага айланиши мумкинлиги ҳақидаги ғоя ҳам борки, биз бунга рози бўлолмаймиз… Европанинг ҳақиқатдан ҳам бир сиёсий иттифоқ бўлиш ҳақида бош қотираётганлиги ғоясига келсак, у шундай бир сиёсий иттифоқки Британия унга асло рози бўлмаган. Чунки Британия бизнинг бир сиёсий иттифоқнинг бир қисми бўлишимиз ҳақидаги ғоядан асло рози бўлмаган. Биз ўзи билан фахрланадиган мустақил мамлакатмиз. Бизнинг мустақил ва демократик муассасаларимиз бор, биз улар билан фахрланамиз. Бу муассасалар манфаатларимизга яхши хизмат қилиб келмоқда. Биз булар бизнинг шаънимиздан бўлган ишлар эканлигини тамоман очиқ айтишни истаймиз. Европа миллий мустақил давлатлардан иборат бўлиб, бу давлатлар ўзаро манфаат кўриш учун биргаликда ҳамкорлик қилиш ва ишлаш учун учрашиб туради. Лекин Европа тобора чуқур илдиз отиб бораётган сиёсий иттифоқ эмас. Британия халқи бундай иттифоқни истамайди ва унга асло имзо чекмайди». (Gov.uk 2016 йил 21 январ)… Кэмерон мана шу асосда феврал ойида европаликлар билан музокарага киришиб Британия истаганидан ҳам кўпроқ нарсани қўлга киритди: масалан Британиянинг миллий ўзлигини сақлаб қолиш ҳуқуқини қўлга киритди. Натижада Британия сиёсий жиҳатдан иттифоққа сингиб кетмай, ўзининг мустақил вужудини иттифоқдан алоҳида сақлаб қоладиган бўлди ва унга шенген келишуви татбиқ этилмайдиган бўлди. Натижада Британия чегаралари у истамайдиган чекловларсиз бўлишда давом этадиган бўлди. Иттифоқ еврозонага кирмаган Британия валютаси фунт стерлингни тан олади. Иттифоқ Британияга келувчи европаликларнинг то Британияда тўлиқ 4 йил яшамагунларича муайян ёрдамлар ва бепул бошпана олиш ҳуқуқи чекланишини ҳам тан оладиган бўлди… Кэмерон келишув имзоланиши чоғида ўзининг умид қилинган натижаларга эришганини билдириб «Европа Иттифоқи етакчилари билан ўзи эришган келишув Британияга иттифоқ ичкарисида бир алоҳида статус беришини» айтди. (Би-Би-Си 2016 йил 20 феврал). Кэмерон Европа Иттифоқидан «аъзо давлатларнинг миллий парламентларига, жумладан инглиз парламентига ҳам Европа кенгаши қарорларига эътироз билдириш ёки уларни бекор қилиш ҳуқуқини берадиган каттароқ салоҳиятлар берилишини» талаб қилган эди. Лекин иттифоқ бу талабга розилик бермади… Британия кўп нарсаларга эришди, лекин шунга қарамай Европа Иттифоқи қарорлари ва қонунларини Британия учун мажбурий бўлмаслигини истади. Британия хоҳлаган қарорга қарши чиқиб, хоҳлаганини қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлмоқчи бўлди. Бунда Европа Иттифоқи учун Британия устидан ҳеч қандай ҳукмронлик қолмас эди. Инглизлар истаётган нарса мана шу. Улар иттифоқни ўз аъзолари устидан ҳеч қандай ҳукмронликка эга бўлмаган жуда заиф ташкилотга айлантиришмоқчи. Британия доимги одатидек иттифоқдан унинг қонунларига амал қилмасдан фойдаланмоқчи бўлган эди. Британия қатор имтиёзларга эга бўлиш учун референдум ва иттифоқдан чиқиш мавзусидан бир босим ўтказиш ва ғаламислик воситаси сифатида фойдаланиб келди… Маълумки Кэмерон ўзининг 2015 йилги сайлов кампаниясида агар бу сайловларда ғолиб чиқса мана шу референдумни ўтказишни ваъда берган эди. Бу Британиянинг алоҳида имтиёзларни қўлга киритиш учун референдум ҳақида имо-ишора қилишдаги доимий одатидир. Бунда Британия Европа Иттифоқини ва бошқа аъзо давлатларни ўзининг Европа Иттифоқидан чиқиши ҳақида референдум ўтказиш қарори пайдо қиладиган сиёсий ва иқтисодий саросимадан қўрқитиб келаётган эди!

Британиянинг иттифоқдан очколарни қўлга киритиш учун референдум билан таҳдид қилиш сиёсати бир янгилик эмас. Аксинча у Британия иттифоқ таркибига кирган илк йиллардан бошлаб юргизиб келинаётган сиёсатдир. Чунки Британия 1973 йил январда Европа иқтисодий гуруҳига аъзо бўлганидан бошлаб ўзининг валютаси «фунт стерлинг»ни сақлаб қолиши ва «шенген» зонасидан ташқарида қолиши Британия Европа Иттифоқига аъзо эканлигига қарамай доимо фойдаланиб келган алоҳида статусга эга бўлиш шиорлари бўлиб келди. Британия ўзининг иттифоқда қолиши тўғрисида «референдум» ўтказиш ғоясидан Европа давлатларига ғаламислик қилиш воситаси сифатида фойдаланиб келди. Британия шу орқали иттифоқ ичкарисида қўшимча алоҳида имтиёзларга эришмоқчи бўлди. Масалан Британия 1973 йилда ўзининг иттифоқда қолиши шартларини яхшилаш бўйича референдум ўтказди ва унда британияликлар Европа иқтисодий гуруҳида қолишни ёқлаб овоз беришди…

Шунинг учун ҳозирги референдум бир янгилик эмас. Британия у орқали ўзининг ғараз-мақсадларига – ҳатто улар ифлос ғараз-мақсадлар бўлса ҳам – эришмоқчи бўлди! Бу референдумда консерваторлар партияси айёрлик билан ҳаракат қилди. Чунки бу партиянинг одамлари бир вақтнинг ўзида икки кампанияни: иттифоқда қолиш ва ундан чиқиш кампаниясини бошқаришди!! Иттифоқда қолиш кампаниясига бош вазирнинг ўзи бошчилик қилган бўлса, чиқиш кампаниясига унинг ўринбосари Борис Жонсон бошчилик қилди. Жонсон илгари Лондон мэри бўлган. У Лондон провинциясидаги парламентда консерваторлар учун таъминланган ўринни эгаллаш учун мансабидан истеъфога чиққан. Бунга сабаб унинг келгусида бош вазир бўлиши эҳтимоли борлигидир. Ҳозирги адлия вазири Майкл Гоув ҳам чиқиш кампаниясига етакчилик қилди… Кэмерон «Британиянинг Европа Иттифоқида қолиши хусусида ўтказиладиган референдум вақти 2016 йил 23 июнга белгиланганини эълон қилди. У буни ҳукумат йиғинидан кейин эълон қилди. Камерон ҳукумат қароргоҳи олдида қисқача интервью бериб «Британия ислоҳ қилинган Европа Иттифоқи таркибида янада кучли, янада хавфсиз ва янада гуллаб-яшнаган бўлади» деб яна таъкидлади». (Монте Карло 2016 йил 20 апрел). Камерон иттифоқни қўллаб-қувватласа-да лекин у ўз партиясининг уни қўллаб-қувватлашга мажбур эмаслигини сақлаб қолди. Чунки Кэмерон «пайшанба куни ўтказиладиган референдумда иттифоқни тарк этишни танлаш «катта хато» бўлади, бу хато ўнлаб йиллларгача чўзиладиган ишончсизлик ҳолатига олиб келиши мумкин» деб турган бир вақтда унинг ҳукуматидаги адлия вазири Гоув «Сенди телеграф» газетасига берган интервьюсида «Британия агар иттифоқдан чиқадиган бўлса «олға бошловчи машъал» бўлади» деди. Гоув қуйидагиларни ҳам айтди: «Фуқаролар демократия учун овоз беришлари керак, Британия орзу-умид учун овоз бериши керак». (Би-Би-Си 2016 йил 19 июн). Шундай қилиб Британия бош вазири Кэмерон ва унинг партиясидаги бир тўп етакчилар Британиянинг иттифоқда қолишини қўллаб-қувватловчи лагерни ташкил қилишган бўлса, унинг консерватор адлия вазири Гоув ва бир тўп бошқа вазирлар «Британиянинг иттифоқдан чиқиши» кампаниясини консерваторлар партиясидаги таниқли етакчи, Лондоннинг собиқ мэри Борис Жонсон билан мувофиқлаштирадиган бўлишди.

Кэмерон бошчилик қилаётган ҳоким консерваторлар партиясининг мазкур референдум мавзусидаги сиёсатига чуқурроқ назар ташлаш Кэмероннинг натижалар узил-кесил бўлмаслигини, масалан тенг бўлишини кутганлигини кўрсатиб турибди. Чунки шунда натижалар қабул қилиш ва рад қилиш ўртасида бўлиб қоларди-да натижада иттифоққа қайтиш учун йўл очиқ бўлиб қоларди ёки бу узил-кесил бўлмаган натижалар иттифоқ билан янги музокара олиб боришга йўл очиш учун бир баҳона қилиб олинарди. Иттифоқда қолиш кампаниясини ҳам ва ундан чиқиш кампаниясини ҳам консерваторлар партиясининг ўзи шу мақсадда бошқарган эди… Шунинг учун ҳам аслида бу икки кампаниядан ҳеч қайсиниси қолиш ёки чиқиш тўғрисида – бу референдум иттифоқ томонидан қўшимча ён беришларга эришишга бир йўл бўлишига жиддий уринганчалик – жиддий бўлмади. Буни Кэмероннинг – гарчи у иттифоқда қолиш тарафдори бўлган бўлса-да – ўз партиясининг ўзини қўллаб-қувватлашга мажбур эмаслигини сақлаб қолиши ҳам қувватлаб турибди. Чунки Кэмерон иттифоқда қолиш тўғрисида жиддий бўлганида эди ўз партиясидан ўзини қўллаб-қувватлашни албатта талаб қилган бўлар, натижада бу партия қолишни ёқлаб овоз берган бўларди ва натижа албатта қолиш фойдасига кучли бўларди. Лекин Кэмерон партиянинг овоз беришда ўзига қарши бўлинишига йўл қўйиб берди. Чунки мақсад – ҳозиргина айтиб ўтганимиздек – чиқиш ёки қолиш учун у қадар кўп овоз олиш эмас эди… Буни чиқиш кампаниясига бошчилик қилган Жонсонда кўзга ташланган нарса ҳам қувватлаб турибди. Чунки Жонсон ўзининг кампаниясида ҳақиқатдан ҳам жиддий бўлганида эди – ҳолбуки референдумда чиқишни ёқлаб овоз берилди – бу жиддийлик унинг баёнотларида албатта кўринган бўларди. Унинг баёнотлари референдумдан олдин иттифоққа қарши кампанияси чоғида бўлганидек қаттиқ оҳангда давом этаверган бўларди. Лекин унинг баёнотларининг оҳанги ўзгариб қолди ва қолиш сиёсатига яқинроқ бўлиб қолди! Чунки Жонсон референдум натижасидан кейин душанба куни қилган мурожаатида «Бирлашган Қироллик Европанинг бир ажралмас қисмидир, қўшни давлатлар билан ҳамкорлик кучаяверади» деди. У Британиянинг иттифоқдан чиқиши «шошма-шошарлик билан бўлмаслигига» эътиборни қаратди. (http://www.almodon.com/arabworld/2016/6/28). Унинг чиқиш кампаниясидаги шериги Найжел Фараж ҳам – у консерваторлар партиясидан ажралиб чиққан Британия Мустақиллиги партияси етакчиси бўлиб, у ҳам Британиянинг Европа Иттифоқини тарк этишини энг йирик қўллаб-қувватловчиси бўлган эди – референдумдан кейин европарламентда сўзлаган биринчи нутқида қуйидагиларни айтди: «Нега энди буюк бўлмаслигимиз керак, нега энди амалиётчи, реалист, рационал фикр юритувчи бўлмаслигимиз керак, келинглар бож солиғидан озод қилишдан иборат бир маъқул битимга эришайлик, ана шундан кейин Бирлашган Қироллик сизнинг дўстингиз эканини билиб оласизлар, биз сизлар билан савдо-сотиқ қиламиз, сизлар билан ҳамкорлик қиламиз ва оламдаги энг яхши дўстларингиз бўламиз. Келинглар шуни ақл билан қилайлик, олам бўйлаб ва келажак сари интилишларимизни давом эттириш учун йўлга чиқишимизга рухсат бергайсиз». (Телеграф, 2016 йил, 28 июн). Бу эса консерваторлар партияси ўзининг икки бўлаги: чиқишни ёқловчи бўлаги ва қолишни ёқловчи бўлаги билан режалаштирган нарса чиқиш ёки қолиш бўлмаганини, балки мақсад Европа Иттифоқининг янада кўпроқ ён беришига эришиш мақсадида музокарага киришиш учун иттифоққа босим ўтказиш ҳолатини вужудга келтириш бўлганини кўрсатиб турибди. Бунга референдум натижаси узил-кесил бўлмай қолиши, масалан тенг бўлиб қолиши билан эришмоқчи бўлишган. Чунки шунда бу натижа қабул қилиш ва рад қилиш ўртасида бўлиб қолардида, оқибатда қайтишга йўл очиқ бўлиб қоларди ёки бу натижалар иттифоқ билан янги музокаралар олиб бориш учун дастак қилиб олинган бўларди.

Лекин уларнинг ҳисоб-китоблари тўғри чиқмай қолди. Чунки референдум натижаси чиқишни ёқлаб 52 % кўпчилик овоз берилиши бўлди. Бу чақмоқ ургандек бир зарба бўлди! Чунки Британия иттифоқ таркибида қолиб, ундаги имтиёзлардан, айниқса иқтисодий имтиёзлардан фойдаланмоқчи бўлган эди ва айни вақтда иттифоқ қонунларига амал қилмоқчи эмас эди! Шу мақсадда Британия ўзининг иттифоқ таркибида ҳаракат қилиши давомида бу иттифоққа қарши «исён кўтариб келаётган», референдум, ортга чўзиш, қарши чиқиш ва муаммолар туғдириш билан таҳдид қилиб келаётган эди. Британиянинг бу манёврларидан кўпи муваффақият билан якунланган ҳам эди… Лекин Британия бу сафар «кўза»ни саломат жойига етказа олмади! Чунки Британия иттифоқ билан алоқани узиб ундан ҳақиқатдан ҳам чиқиб кетолмайди. Чунки бунда у ўлим ёқасига келиб қолади… Айни вақтда Британия кўпчилик райъини ҳурмат қилиш ҳақида хиргойи қилиб келади. Референдумга кўра эса кўпчилик чиқишни талаб қилмоқда… Шунинг учун Британия қийин аҳволга тушиб қолди, у ўзининг ёвуз ишлари тузоғига тушди!

• Бу чақмоқдек зарба Британия ва Европанигина қамраб олмай, балки икковидан нарига ҳам ўтиб кетди. Бунга 2016 йил 23 июн пайшанба куни ўтказилган британ референдуми «Brexit» натижаси сабаб бўлди. Ҳолбуки олдинроқ ўтказилган фикр сўровлари Британиядаги сайловчиларнинг Европа Иттифоқи таркибида қолиш тарафдори эканини кўрсатган эди. Бу референдум натижасининг кучли таъсири Британиядан Европа Иттифоқининг ўзига ва бошқасига ҳам ўтиб кетган бўлса-да, лекин энг катта таъсир Британияда иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан бўлди:
  • Иқтисодий таъсир ҳақида айтадиган бўлсак, Британия ва унинг иқтисодига бўлган ишончга путур етди. Бу референдум натижаси эълон қилинганидан бир неча дақиқа кейиноқ юз берди. Чунки фунт стерлинг қиймати доллар олдида 10 %, евро олдида эса 7 % тушиб кетди. Европа ва осиё молиявий бозорларида силкинишлар юз берди. Рейтер 2016 йил 28 июнда бундай деб ёзди: «Бу референдум натижаси оламдаги акциялар қийматидан уч триллион долларнинг йўқ бўлиб кетишига олиб келди. Пул айланишларида – ҳатто сиёсатларни ишлаб чиқувчилар ўз иқтисодларини ҳимоя қилиш ҳақида ваъда беришаётган бўлса ҳам – ҳамон қалқишлар сезилиб турибди». Натижада Британия инглиз марказий банки президентига вазиятни тинчлантириш учун қуйидагиларни айттиришга мажбур бўлди: «250 миллиард фунт стерлинг қийматида етарли пул маблағлари бор, банк ҳеч иккиланмай энг сўнгги фавқулодда чораларни кўради» (Би-Би-Си 2016 йил 24 июн). Халқаро кредит рейтинги агентликлари «Стандард энд Пурс», «Мудис» ва «Фитч» Британиянинг кредит рейтингини пасайтириб, бир неча бюллетенларни нашр қилди. Уларда қуйидагилар келган: «Британиянинг кредит даражаси энг яхши «ААА»дан «АА» даражасига пастлади, яъни икки даражага пастлади»… Бу Британия учун биринчи марта юз беряпти. Ана шу агентликлар «Референдум натижасида юзага келадиган ишончсизлик қисқа муддат ичида катта секинлашишга олиб келиши мумкин… сиёсий муҳит унинг ривожини олдиндан айтишга имкон бермайди, шунинг учун барқарорлик, фаоллик ва имконият жиҳатидан энг камроғи Шотландия мустақиллиги тўғрисида референдум ўтказиш бўлади», дея билдирди. (АФП 2016 йил 27 июн). Халқаро Валюта Фонди кўчмас мулклар нархларида кескин пасайиш юз бериши мумкинлигидан огоҳлантирди. Британия молия вазирлиги эса «кўчмас мулклар нархлари олдинги нархларга солиштирганда 10 %дан 18 %гача пайсайиши мумкин, бу даражага кейинги икки йил оралиғида етиш мумкин» деб билдирди. (Би-Би-Си 2016 йил 24 июн). Бозорларни тинчлантириш учун қилаётган уринишлари «кар қулоқлар» билан қабул қилинган Британия молия вазири Жорж Осборн эса «молиявий барқарорликка эришиш учун сарф-харажатларни камайтириб, солиқларни оширишга мажбур бўлишини» билдирди. «Ширкатлар ҳам янги тайинлашларни музлатиб туришни ва бир қанча хизматчи ходимларнинг ишсиз қолиши эҳтимоли борлигини эълон қилди. Бу эса сайловчиларнинг Британия иқтисодининг Европа Иттифоқи ташқарисида гуллаб-яшнаши ҳақидаги орзу-умидларини чил-парчин қилди». (Рейтер 2016 йил 28 июн). Баъзи ширкатлар ўз бўлимларини Лондондан Европа Иттифоқидаги бошқа шаҳарларга кўчириш тўғрисидаги шошилинч режаларни дарҳол эълон қилди. Файнэншл таймс кўрсаткичи очилишдан кейиноқ 8 %дан ҳам пастроққа тушиб кетди, «бу эса 2008 йилдан бери унинг бир кунда кўраётган энг катта зараридир». (Ал-Жазира нет 2016 йил 24 июн).

Буларнинг барчаси Британия бу референдум натижасида зарар кўрганини англатади. Бу эса Британия учун – агар у иттифоқдан бутунлай чиқиб кетадиган бўлса – ёмон кўрсаткичдир. Ҳолбуки Британия аслида шусиз ҳам 2008 йилда портлаган молиявий кризис оқибатларидан қийналиб келаётган эди. Британия Европа Иттифоқидан катта фойдаланиб келади. Биз буни 2016 йил 2 майдаги савол-жавобда айтган эдик: «Британия иқтисодий жиҳатдан ҳам Европа Иттифоқидан фойдаланиб келади. Бу эса унинг ширкатлари ва бой элитасига фойда келтиради. Масалан Британия иқтисодида хизмат кўрсатишлар ҳукмрондир. Британиядаги асосий хизмат эса молиявий хизматлардир. Британия товарларни кам экспорт қилади, лекин у даромад манбаи сифатида асосан молиявий хизматларга, сармоя ва чет эл валюталарига таянади. Бирлашган Европа Иттифоқи бозори ҳам Британия учун Европанинг барча тарафига ҳеч бир тижорий чекловларсиз экспорт қилиши мумкинлигини англатади. Бундан эса йирик ширкатлар ва бой элита фойда кўради. Шунинг учун Британиянинг Европа Иттифоқини тарк этиши уни шу мавқедан маҳрум қилади ва мамлакатда сиёсий муаммолар пайдо бўлишига олиб келади. Чунки Европа Иттифоқи Британиянинг асосий савдо шеригидир. Демак Британиянинг – у бир Европа давлати бўла туриб – иттифоқни тарк этиши унинг Европадаги мавқеини заифлаштиради… Бундан ташқари Британия бу ҳолатда Европа Иттифоқи билан унинг ташқарисидан туриб рақобатлашишга мажбур бўлиб қолади, бу эса унинг иттифоқдаги таъсирини заифлаштиради. Британиянинг Европа Иттифоқи таркибида турган ҳолатдаги таъсири эса кучлироқ ва анча фаолроқдир….». Биз ана шу савол-жавобнинг ўзида қуйидагиларни ҳам айтган эдик: «2015 йил март ойида Бирлашган Қироллик Европа адлия судида Европа марказий банкига қарши суд даъвосида ютиб чиқди. Европа марказий банки еврозонадаги муомалаларнинг клиринг (валютасиз тўлов ҳисоб-китоблари) вазифасини иттифоқ ичкарисига кўчиришга уринган эди. Бундай қадам Лондонни йироқлатиши мумкин эди, Париж ва Франкфурт эса янада жозибалироқ молиявий марказ бўлиб қоларди. Бу эса Британиядаги иқтисодий аҳволни заифлаштирар эди…». Бунга Панама ҳужжатларидаги махфий маълумотларнинг ташқарига чиқиб кетиб қолганлиги натижасида Британия офшор зоналари камайганлигини қўшиладиган бўлса – биз буни 2016 йил 5 майдаги Панама ҳужжатлари ҳақидаги савол-жавобда ёритиб берган эдик – буларнинг барчаси Британияни иттифоқдан чиқиш ҳақидаги референдум сабабли худди ўз оёғи остидан олов ёқиб юборган кимсанинг аҳволига солиб қўяди! Агар иттифоқ таркибидан чиқиш ҳақиқатдан ҳам амалга ошадиган бўлса Британия Лондоннинг молиявий марказ эканлиги хусусиятидан маҳрум бўлади ва Европа Иттифоқининг молиявий маркази Франкфурт молиявий марказ сифатида Лондондан кўра жозибалироқ бўлиб қолади. Шундай қилиб демак Британиянинг кўрган зарарлари ўта оғир, фалокатли бўлади.

• Сиёсий жиҳатдан эса Британиядаги референдум Британиянинг ўзидаги халқлар жипслигига ўта таъсир қилди. Чунки Шотландия халқи ҳамда Шимолий Ирландия халқи Европа Иттифоқида қолишни ёқлаб узил-кесил овоз берди. Ҳозир бу халқлар ўзларининг Британия таркибида қолиши ёки қолмаслиги тўғрисида референдум ўтказилишини талаб қилмоқда. Яъни Британия яхлитлигининг ўзи ҳам савол остида қолди. Бу эса Британия учун кутилмаган ҳолдир. Чунки Кэмероннинг энг кўзга кўринган ички ютуқларидан бири 2014 йилдаги референдумда Шотландиянинг Британия таркибидан чиқишига йўл қўймасликка эришганлиги бўлган эди. Шунинг учун Британия Шотландия мавзуси узоқ вақтгача ёпилди, деб ўйлаган эди. Лекин бу мавзу 2016 йил 23 июндаги референдумдан кейин яна «витрина»га кучлироқ тарзда қайтди. Чунки Шотландия бош вазираси Старжен референдум натижаси маълум бўлиши биланоқ «шарт-шароитлар шотландияликлар Британия таркибида қолишни ёқлаб овоз берган 2014 йилдаги референдумдан кейин ўзгариб кетганини, шунинг учун Шотландия иттифоқ таркибида қолиш тўғрисида Европа Иттифоқи билан шошилинч музокарага киришишини» айтди. Бунга эса Британиядан мустақил бўлмай туриб эришиш қийин. «Шотландия бош вазираси Никола Старжен якшанба куни қуйидагиларни билдирди: 2014 йилда таркибида қолишни ёқлаб Шотландия овоз берган Бирлашган Қироллик эндиликда мавжуд бўлмай қолди». Старжен «Британияликлар Европа Иттифоқидан чиқишни ёқлаб овоз беришганидан кейин бир янги референдум ўтказиш «эҳтимоли жуда кучли» бўлиб қолганини» кўрсатиб ўтди. (Мидл Ист Онлайн 2016 йил 26 июн). Британиянинг янада заиф «биқини» Шимолий Ирландия ҳақида айтадиган бўлсак, «Ирланд республикаси армиясининг сиёсий юзи ҳисобланадиган Шинн Фейн партияси жума куни эрталаб Бирлашган Ирландия тўғрисида референдум ўтказишга чақирди. Бу чақириқ британияликлар – охирги натижаларга кўра – Европа Иттифоқидан чиқишни ёқлаб овоз берганидан кейин пайдо бўлди. Республика партияси Европа Иттифоқи хусусида ўтказилган референдумнинг «Британия давлати табиатига қўрқинчли оқибатлари борлигини» таъкидлади». (Франс 24, 2016 йил 25 июн)… Шундай қилиб демак Европа Иттифоқидан чиқиш тўғрисида Британияда ўтказилган референдум Шимолий Ирландиядаги ҳамда Шотландиядаги сиёсатчиларнинг Британиянинг парчаланиб кетиши ҳақида яна сўз юритишларига олиб келди.

Шунга кўра демак бу референдум натижалари Британиянинг парчаланиб кетиши билан таҳдид соладиган босимларни пайдо қилди. Бундан ташқари оғир иқтисодий зарарлар ҳам бор. Буларнинг барчаси референдум «шамоли» Британия истагига зид равишда «эсгани»ни ва Британиянинг ўз макру ҳийлалари тузоғига ўзини ўзи туширганини, ўзининг тулкилигига ишонганлиги қурбони бўлганини таъкидлаб турибди. Овоз берилганидан буёнги кунлар Британиянинг янги сиёсий тарихида мисли кўрилмаган сиёсий саросима юзага келганини кўрсатиб турибди. Унга қўшимча ҳукумат ва оппозицияни қамраб олган қаттиқ ташвиш ҳолати ҳам бор. Шу даражадаки ҳатто «Нью-Йорк Таймс» газетасида 2016 йил 27 июнда «ўзининг сиёсий ва қонуний мустақиллиги билан машҳур бир мамлакат хаос (тартибсизлик) сари шўнғимоқда» номли мақолани чоп қилиб, Британиянинг референдумдан кейин бошдан кечираётган қийинчиликларини шарҳлади!

• Шунинг учун демак Британиянинг чиқишни амалга оширишни зўр бериб ортга чўзиши кутилади. Уни амалга ошириш йилларга чўзилиши ҳам мумкин. Бу агар Британия ростдан ҳам чиқадиган бўлса шундай бўлади. Зеро Британия ифлослик ва алдовда моҳир бўлиб кетган. Бу баёнотлардан ва ахборот воситалари тарқатаётган шарҳлардан шундоқ кўриниб турибди… Буларнинг барчаси референдум натижасини амалга оширишдаги бу ортга чўзишнинг эҳтимоли кучли эканлигини кўрсатиб турибди. Балки референдумнинг ўзи тўғрисида ҳам макру ҳийлалар қилиниши мумкин. Бу ортга чўзиш ва макру ҳийла ишлатиш эҳтимоли кучлилигини қуйидаги ишлар кўрсатиб турибди:

а)   2007 йилда имзоланган Лиссабон шартномасидаги 50 модда матнлари. Бу модда тулкилик қилиш ва ортга чўзишга йўл очиб беради. Британия эса ўзининг сиёсий ифлослиги ва айёрлиги орқали бундай макрларга устаси фаранг бўлиб кетган. Ана шу моддада кўрсатилишича, чиқиш тадбирларини бошлаш учун Британия ўзининг иттифоқ таркибидан чиқиш ниятини аъзо давлатлар бошлиқлари ва аъзо мамлакатлар ҳукуматлари бошлиқларидан тузилган Европа кенгашига маълум қилиб қўйиши керак ва ана шундан кейин энг узоғи билан икки йил давомида «чиқиш келишуви» тўғрисида музокара олиб бориши керак. Шунинг учун ҳам Кэмерон британ парламенти олдида бундай деди: «Ҳукумат иттифоқдан чиқиш музокараларини ҳозирги босқичда бошлай олмайди. Мамлакат аввало Европа Иттифоқи билан биз истаётган алоқа турини белгилаб олиши зарур. Буни Лиссабон шартномасидаги эллигинчи моддани татбиқ этишдан олдин белгилаб олиши зарур». (Бина (Биз билан) 2016 йил 27 июн). Кэмерон умум палатада сўзлаган нутқида иттифоқдан чиқиш тадбирларини қачон бошлашни Британиянинг бир ўзигина ҳал қилишини таъкидлаб қуйидагиларни айтди: «Британ ҳукумати ҳозир давлатларнинг иттифоқдан чиқишига тааллуқли Европа шартномасининг 50 моддасини кучга киритолмайди». (Ал-Жазира нет 2016 йил 27 июн). Шундай қилиб демак Британиянинг чиқиш ҳақида талабнома топшириши муддати то музокараларни бошлагунга қадар чўзилиши мумкин! Бугина эмас, балки Кэмерон ўзининг истеъфосини дарҳол эмас, балки уч ойдан кейинга белгилади. Ана шундан кейин янги ҳукумат тузилади ва бу ҳукумат агар хоҳласа талабномани топширади. Яъни музокараларни олиб бориш 2016 йил сентябрда Кэмерон ўрнига келадиган янги бош вазирга топширилади. Бунда консерваторлар партияси партиянинг янги лидерини сайлаш учун йиғин ўтказади. Кэмерон бу ишни референдум натижалари эълон қилинганидан кейин сўзлаган нутқида очиқ айтди. Чунки у ўзининг октябрда мансабидан истеъфога чиқиб ишни ўзининг ўрнига келадиган бош вазирга топширишини ва 50 моддани қачон амалга ошириш кераклигини шу янги бош вазир қарор қилишини айтди (http://elaph.com/Web/News/2016/6/1096000). Британия молия вазири Жорж Осборн ҳам «Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқиши ҳақидаги музокаралар янги ҳукумат тузилишидан олдин олиб борилмаслигини» таъкидлади. (Ал-Жазира Нет 2016 йил 27 июн). Қонуншунос шарҳловчилардан бири ҳам қуйидагиларни аниқ қилиб айтди: «Ҳақиқат шуки, 50 модда ҳақида огоҳлантириш қанчалик кечикса уни мутлақо кучга киритмаслик имконияти шунчалик ошади. Чунки кечиктириш қанчалик чўзилса қандайдир ҳодисаларнинг аралашиб қолиши ёки қандайдир узр-баҳоналарни тўқиб чиқариш эҳтимоли шунчалик кучаяди». (Нега 50 модда ҳақида огоҳлантириш муҳимдир, Дэвид Аллен Грин, 2016 йил 25 июн). Шунга асосланиб икки европалик дипломат Британия ўзининг Европа Иттифоқидан чиқиши механизмини – британияликлар пайшанба куни ўтказилган референдумда бу чиқишни ёқлаб овоз беришганига қарамай – умуман амалга оширмаслиги мумкин, деган фикрни билдиришди. Исмини айтмасликни талаб қилган дипломат қуйидагиларни айтди: «Менинг шахсий фикримга кўра улар Европа Иттифоқига ўзларининг ундан чиқиш ниятида эканликларини ҳеч қачон етказишмайди». Дипломат қуйидагиларни қўшимча қилди: «Биз Лондондан 50 моддани ҳозир амалга оширишини истаймиз, чунки ана шунда ишлар ойдинлашади. Биз уларни бунга мажбур қилолмаганимиз сабабли демак мен уларнинг ўз вақтларини ўзлари олишини тахмин қиламан». Дипломат яна бундай деди: «Улар буни ҳеч қачон қилмасликларини эҳтимолдан узоқ санамайман, бу менинг шахсий фикрим». (Arabi 21, 2016 йил 27 июн).

б)   Ҳатто референдум мавзусининг ўзи хусусида ҳам бошни айлантириб макру ҳийлалар қилишлари мумкин. Масалан референдумни қайта ўтказиш учун ёки унинг шартлари хусусида музокара юритиш учун қандайдир қонуний туйнукларни қидириб топишлари мумкин. Гарчи референдумни қайта ўтказишга ҳаракат қилиш ўзини кўҳна демократия деб ва халқ фикрига қарши чиқмайдиган давлат деб ҳисоблаб келадиган бир давлат учун бир ноқулай ҳолга солиб қўядиган иш бўлса-да, лекин Британиянинг сиёсий тулкилиги ва ифлослиги бирон туйнук топишдан ожизлик қилмайди. Буни қуйидагилар айтиб турибди:

а)   Бу ерда референдумни қайта ўтказишни истаётганларнинг имзоларини тўплаш ҳақида топширилган электрон ариза бор «Британ парламенти сайтида бир ариза бор, унда Бирлашган Қиролликнинг Европа Иттифоқидан чиқиши тўғрисида референдумни қайта ўтказишни талаб қилинади. Бу ариза 2016 йил 28 июнгача 3,8 миллион имзони тўплади, имзо чекканлар референдумни қайта ўтказишни талаб қилишмоқда. Уильям Оливер Хейли бошлаган аризада «Қуйида имзо чекувчилар қиролича зоти олиялари ҳукуматидан агар сайловчиларнинг 75 %дан озроғи қатнашганлиги сабабли чиқиш ёки қолиш тўғрисида овоз бериш 60 %дан озроқ бўладиган бўлса, бошқа бир референдум ўтказилиши керак, деган қоидани амалга оширишни талаб қиладилар» деб ёзилган». (Британиянинг «телеграф» газетасидан олинди 2016 йил 27 июн).

б)   Референдум қайта ўтказиладиган бўлса бу нарса Британия хиргойи қилиб келадиган демократияга путур етказишини ҳисобга олиб баъзи инглиз қонуншунос экспертлари бошқа чиқиш йўлларини эслата бошлашди. Улар парламент (умум палата ва лордлар палатаси) бош вазирни Европа Иттифоқига огоҳлантириш беришдан ман қилиши мумкинлигини айтишмоқда. Масалан лорд умумий қонунчилик бўйича машҳур мутахассис Дэвид Панник бундай деди: «Парламент томонидан бир қонун чиқарилмай туриб бош вазир Европа Иттифоқига қонуний шаклда огоҳлантириш беролмайди». (http://www.bbc.com/news/uk-politics-uk-leaves-the-eu-36671629).

в)   Бу ерда Британиянинг Европа Иттифоқи таркибида қолишидан манфаатдор бўлган бир ташқи омил ҳам бор. Бу омил иттифоқни заифлаштириш ва унинг ичида бир кескинлик ўчоғини сақлаб қолиш учун Британиянинг унинг таркибида қолишидан манфаатдордир. Бу ташқи омил Америкадир. «Обама апрел ойида Лондонга келиб британияликларни Европа Иттифоқи таркибида қолишни ёқлаб овоз беришга чақирган эди». (Ал-Жазира 2016 йил 24 июн). Чунки Америка Британиянинг иттифоқ таркибида қолишини истайди. Чунки шунда иттифоқ мўрт бўлиб қолаверади. Чунки Британия иттифоқ фойдасига ҳам, Европа бирлиги фойдасига ҳам иш қилмайди, аксинча бунга тўсиқ қўяди ва кўпгина қарорларга қарши ташвиш туғдиради. Британия фақат ўз манфаатлари ҳақидагина ўйлайди. Америка буни яхши билади. Демак Британия емирувчи бир «кетмон»дир. Буларнинг барчаси Америка манфаати «тегирмони»га сув қуяди. Чунки Америка Европани бирлашган, кучли ҳолда, ўзи билан халқаро майдонда иқтисодий ёки сиёсий жиҳатдан рақобатлаша оладиган ҳолда кўришни истамайди. Шунинг учун агар Британиянинг чиқиши натижасида иттифоқ парчаланиб кетса бу ҳам Америка манфаатига хизмат қилади… Шунинг учун ҳам чиқиш ҳақидаги натижа маълум бўлишидан кейиноқ Обама ўзининг ташқи ишлар вазири Жон Керрини Европага – Европа Иттифоқи билан Британия ўртасида воситачилик қилиши учун ва Европанинг Британияга қарши жавоб реакциясини юмшатиш учун – юборди. Керри 2016 йил 27 июнда Брюсселга келиб: «Ҳеч ким тўғри фикрлашни йўқотиб, фикрсиз ҳаракат қилмаслиги учун бу ўтиш босқичига диққат-эътиборни қаратишни сақлаб қолишимиз бир асосий ишдир» деди. Кэмерон билан Лондонда учрашганидан кейин Керри қуйидагиларни айтди: «Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқиши ҳеч қачон амалга ошмаслиги ҳам мумкин. Лондон бунга шошилмаяпти. Кэмерон мамлакатнинг чиқиши тўғрисида музокара олиб боролмаслигини ҳис қиляпти. Чунки у буни асло истамайди… Кэмерон Лиссабон шартномасининг 50 моддасини татбиқ этишни истамайди. Маълумки бу модда икки йил давом этадиган чиқиш механизмини йўлга қўяди». Керри «Лондон икки йилдан кейин ўзини – ҳали янги ҳамкорлик келишуви имзоланмай туриб – Европадан ташқарида кўришни истамайди» деди. Чиқиш қароридан «қайтиш» имкони борми ва бу қандай амалга ошади? – деган саволга Керри «Мен бу ерда бир неча йўллар бор, деб биламан» деб жавоб берди. (Франс 24, 2016 йил 29 июн).

Мана шу ташқи омил Британия билан Европа Иттифоқи ўртасида янгидан бирон алоқа ўрнатиш учун кириш туйнугини топишда ҳисса қўшиши мумкин. Чунки бунда Америка учун – ҳозиргина айтиб ўтганимиздек – манфаат бор.

• Европанинг Британия ўйинларини тушуна бошлаганлиги кўриниб турибди. Чунки Британия ўзининг манфаатларини норвег ва швед модели асосида ҳимоя қилиш учун бир норасмий келишув тузишни истаяпти. Британия бунга иттифоқдан ажралиб чиқиш тадбирларини бошлаш учун Лиссабон шартномасининг 50 моддаси бўйича иш юритишга ўтишдан олдин эришмоқчи. Лекин Норвегия ва Швецияга тескари ўлароқ Британия Европа бозорига кириб боришни истаяпти ва британиялик сайловчилар ўртасида бир бош масала бўлган шахсларнинг эркин кўчиб юришига қарши чиқмоқда. Меркел буни қатъий равишда эҳтимолдан узоқ санади. Қолаверса шахсларнинг эркин кўчиб юриши Европа Иттифоқи муқаддас санайдиган эркинликлардан биридир. У билан бир қаторда товарлар, хизматлар ва сармоя айирбошлаш эркинлиги ҳам бор. Европа Иттифоқи Британиянинг тулкилигини яхши тушуниб турибди. Шунинг учун ҳам иттифоқ бу ғояни қатъиян рад этибгина қолмай, балки 27 аъзо давлатларнинг биронтаси билан Британия ўртасида ҳар қандай яширин сўзлашувлар бўлишини ҳам ман қилди. Масалан еврокомиссия бошлиғи Жан-Клод Юнкер: «Жуда очиқ-равшан бўлишимга рухсат бергайсиз, британ ҳукумати билан яширин уринишлар бўлиши мумкин эмас» деди. У бу ишни комиссиянинг барча ходимларига жуда аниқ равшан баён қилиб бундай деди: «Яширин музокаралар ўтказилишига йўл қўйилмайди… яширин музокаралар ўтказилишига йўл қўйилмайди». (Evening standard 2016 йил 28 июн).

Европа парламенти 2016 йил 28 июнда йиғин ўтказди, унинг мажлиси икки кун давом этди. Парламентнинг биринчи талаби Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқиши механизмини Лиссабон шартномаси бўйича дарҳол ишга туширишини талаб қилиши бўлди. Чунки – дейилди талабда – шунда ёмон бўлиши мумкин бўлган ҳар қандай шак-шубҳанинг олди олинади ва иттифоқ бирлиги ҳимоя қилинади. Еврокомиссия бошлиғи Жан-Клод Юнкер европарламент олдида қуйидагиларни айтди: «Узоқ вақт кўз юмиб қололмаймиз, мен Бирлашган Қироллик ўз позициясини эртага эмас, эртадан кейин эмас, дарҳол аниқ баён қилишини истайман». Жан-Клод Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқиши шартлари хусусида қандайдир яширин музокаралар бўлишини ёки Лондоннинг ўзи учун бир муддат белгилашини эҳтимолдан узоқ санаб бундай деди: «Кун тартибини Европа Иттифоқидан чиқмоқчи бўлганлар эмас, биз белгилаймиз». (АФП, Ал-Жазира 2016 йил 28 июн). Кэмерон Европа Иттифоқининг биринчи йиғинига қатнашиш учун Брюсселга келди. Шундан кейин у Брюсселни тарк қилар экан бундай деди: «Мен ҳақиқатдан ҳам савдо соҳасида ва хавфсизлик ишлари бўйича ҳамкорлик қилишда энг сўнгги даражадаги мустаҳкам алоқаларни ўрнатишимизни умид қиламан, чунки бу ҳаммамизга яхши бўладиган бир ишдир». (ДПА 2016 йил 28 июн). Яъни у Европа Иттифоқини истамайди, балки Британия учун зарур бўлган нарсани, яъни иқтисодий ва хавфсизлик соҳасида ҳамкорлик қилишни саралаб танлаб оляпти. Немис канцлери Меркел Лондонга бундай деб аниқ нома йўллади: «Британиянинг чиқиш ҳақидаги референдумдан кейин ўз имтиёзларини сақлаб қолишни саралаб олиши ва айни вақтда ўзининг барча вазифаларидан воз кечиши мумкин эмас». (ДПА 2016 йил 28 июн)… Яъни европаликлар ўз ишларини Британия билан узил-кесил ҳал қилиб олишди, энди улар Британиянинг чиқиб кетиши оқибатида ва чиқиб кетишни ортга чўзиши оқибатида зарар кўрмай туриб Британиянинг тезлик билан чиқиб кетишини исташяпти.

Саммит якунида Еврокенгаш раиси Дональд Туск бундай деб билдирди: «Европалик лидерлар чоршанба куни бирлашган қиролликка – у иттифоқдан чиққанидан кейин – бирлашган муштарак Европа бозорига ўзларига қандай ёқса шундек, яъни шахсларнинг эркин кўчиб юришини қабул қилмасдан кириш тўғрисида музокара олиб бориши мумкин эмаслигини аниқ қилиб айтишди… бу ерда бу ўлчовдаги бирлашган бозор бўлиши асло мумкин эмас». Туск қуйидагиларни қўшимча қилди: Британиянинг иттифоқни тарк қилиш ҳақидаги қароридан кейин Брюсселда ўтказилган биринчи муҳокамалар натижаларга эришишга ҳисса қўшмади. Шунинг учун биз 27 давлатнинг маслаҳат йиғинини ўтказишга қарор қилдик. Биз муҳокамаларимизни давом эттириш учун 16 сентбярда Братиславада (Словакия пойтахти) учрашамиз. У қуйидагиларни ҳам айтди: «Иштирокчилар муштарак тарихимиздаги бир жиддий лаҳзани бошимиздан кечираётганимизни бир овоздан таъкидлашди… Бизнинг диалогимиздан қуйидаги битта аниқ масала келиб чиқди: лидерлар бирликни сақлаб қолишга бир овоздан қатъий аҳд қилишган». (АФП 2016 йил 29 июн).

Бу дегани Европа Иттифоқи референдум натижасида салбий таъсирланмади, дегани эмас. Ҳатто бу таъсир Британияга бўлган хатар даражасида бўлмаса ҳам. Аксинча бунинг Европа Иттифоқига ҳам таъсири бўлди. Чунки бу референдум Европа давлатлари учун референдумларни талаб қилиш эшигини очиб берди… Масалан кўпгина ўнг қанот кучлар ўз ҳукуматларига шунга ўхшаш референдум ўтказиш талабларини топширди. Жумладан Европа Иттифоқининг илк ядроси Францияда шундай бўлди. Айни вақтда еврокомиссия бир неча Европа давлатларида, жумладан Францияда ҳам шунга ўхшаш референдумларни ўтказиш тўғрисида баъзи Европа партиялари томонидан топширилган 32 талабномани рўйхатга олди. Бу эса бутун Европа Иттифоқининг сақланиб қолишига таҳдид туғдиради… Шунинг учун иттифоққа асос солган давлатлар, айниқса катта таъсирга эга икки йирик давлат: Франция ва Германия ҳаракатга келди ва иттифоқни сақлаб қолишга қатъий аҳд қилганини эълон қилди. Бу икки давлат қаторида Италия, Голландия, Бельгия ва Люксембург ҳам асос солган давлатлар сифатида фавқулодда йиғин ўтказиш учун ҳаракатга келди… Франция президенти Олланд йиғиндан кейин «Британиянинг иттифоқдан чиқиши Европага хавф туғдиради» деди. У «Бу аламли танлов сабабли катта афсусда» эканини билдириб бундай деди: «Британияликларнинг иттифоқдан чиқишни ёқлаб овоз беришгани Европани бир хатарли синовга дучор қилиб қўяди. Чунки Европа илгаригидек давом этолмайди… Европа ўзининг бирдамлигини ва қудратини кўрсатиши керак…». (АФП 2016 йил 24 июн)… Иккинчи таъсисчи аъзо Германия ҳам шундай иш тутди. Чунки немис канцлери Меркел бу позицияни бундай деб билдирди: «Британиянинг чиқиши Европага ва Европа бирлиги механизмига йўлланган қақшатқич зарбадир». Меркел француз президенти Олландни, Италия бош вазири Ренци ва Еврокенгаш раиси Тускни 2016 йил 27 июнда Берлинда йиғин ўтказишга чақириб бундай деди: «Жавобгарлик бизнинг зиммамизга, Европа Иттифоқининг 27 аъзоси зиммасига тушяпти. Биз бу референдумдан тез ва оддий хулосалар олишни исташимизни ва бунга қодир эканимизни исботлашимиз керак. Хулоса эса шуки бу референдум Европанинг каттароқ шаклда бўлинишига олиб келади… Бугун у Европа учун, Европа Иттифоқи учун ва Европада ҳамкорлик ташкилоти учун бир бурилиш нуқтасидир. Иттифоқ давлатлари бу вазиятни – биргаликда тўғри қарорларни қабул қилишимиздан олдин – босиқлик ва ҳушёрлик билан таҳлил қилиб унга баҳо беришлари лозим». (АФП 2016 йил 24 июн). Унинг ташқи ишлар вазири Штайнмайер эса референдум натижаси эълон қилинганидан кейин Германиянинг ZDF каналига интервью бериб: «Британ ҳукумати Европа тақдири билан ўйнашиб зарар кўрди» деди. Демак немислар инглизларнинг ифлослигини ва бу ифлосликнинг ёмон натижаларини тушунадиган бўлиб қолишди. Чунки немис ташқи ишлар вазири Британиянинг ҳақиқий башарасини фош қилиб, унинг Европа Иттифоқи тақдири билан ўйнашганини, бу иттифоқнинг кучли, саломат ҳолда қолишини истамаслигини очиқ айтди. Чунки Штайнмайер Британиянинг қандай тулкилигини кўпроқ англайдиган немис сиёсатчиларидан биридир. Шунинг учун у Британиянинг иттифоқда қолишини истамайди. Чунки у Британиянинг ҳақиқий башарасини, унинг емирувчи «кетмон» эканини яхши билади.

Германия, Франция ва Италия лидерлари 2016 йил 27 июнда Берлинда тўпланиб, ўзларининг Европа Иттифоқини жипс ҳолда сақлаб қолишга қатъий аҳд қилишганини таъкидлашди. Улар Британия билан унинг Европа Иттифоқидан чиқиб кетиши босқичидан кейинги давр хусусида – то Лондон чиқиб кетиш ҳақида расмий талабнома топширмагунча – ҳар қандай музокара олиб боришга қарши чиқишди. Улар шу орқали Британияга босим ўтказишмоқчи ва бу масала муаллақ қолиб кетмаслиги учун Британияни талабномани топширишга мажбур қилишмоқчи. Чунки бу масаланинг муаллақ қолиб кетишининг иттифоққа зарарлари бор. Шунинг учун Меркел қуйидагиларни айтди: «Биз Британиянинг Европа Иттифоқидан чиқиши хусусида – то Европа Иттифоқидан чиқиш талабномаси Европа кенгаши даражасида топширилмагунча – расмий ёки норасмий музокаралар асло бўлмаслиги ҳақида бир фикрдамиз». (ДПА 2016 й7ил 27 июн).

Лекин улар шу билан бирга Британия ўйинлари ва манёврлари сабаб эканлигини яхши тушунишади. Шунинг учун улардаги муаммо ўз иттифоқларини сақлаб қолишга ва Британия манёврларини бартараф қилишга қодир бўла олишларидир. Зеро Британия улардан кўра сиёсий ўйинларга қодирроқдир… Қандай бўлмасин, европаликлар агар Британиядан тезроқ қутулиб, иттифоқни кучайтириш учун янги чораларни қабул қилишга ҳаракат қилишга муваффақ бўла олишса бу улар учун яхшироқ бўлади. Лекин Британия агар Европа Иттифоқи билан бирон алоқани вужудга келтира олмаса ташқаридан туриб иттифоққа путур етказишга ҳаракат қилиши мумкин. Лекин Британия ўзида ёмон аломатлари кўриниб қолган қоронғу иқтисодий вазият сабабли бир тақдирни ҳал қилувчи аҳволга дуч кела бошлади. Унинг ички вазиятига ҳам путур ета бошлади. Чунки Шотландия Британ иттифоқидан чиқиш учун янги референдум ўтказилишини талаб қилди. Ирландия ҳам Британ иттифоқидан чиқиб Жанубий Ирландияга қўшилиш талаби билан чиқди. Агар бундай талаб амалга ошадиган бўлса Британия тугайди. Чунки унинг таркибида фақат Англия ва Уэльс қолади, холос. Шундай қилиб референдум ўтказиш Британия учун бир ютқазиш бўлди. Унинг макру ҳийласи унинг ўзини ўз домига тортиб келмоқда. Бу ҳозиргача кўриниб келди ва юқорида келган маълумотларга биноан келгусида ҳам кўринади. Шунинг учун агар Европа Иттифоқи Британия ўйинларидан онгли равишда огоҳ бўлишда давом этса Британия ҳақида «У ўзининг эски мустамлакаларидан бири Гонконг оролчасидек бўлиб қолади, лекин Хитойнинг жанубий соҳилида эмас, Европанинг ғарбий соҳилида бўлади!» деб айтган кишининг сўзи тўғри бўлиб чиқади.

• Бир сўз билан айтганда Британия катта саросима ҳолатига ва ўзи режалаштирмаган вазиятга тушиб қолди. Шунинг учун қарор қабул қилиш унга осон эмас. Чунки референдум натижасидан воз кечиб ортга қайтай деса қонуний тўсиқлар бор ва бу ўзи хиргойи қилиб келаётган демократияни таҳқирлаш бўлиб қолади. Иттифоқдан чиқиш ҳаракатини охирига етказса ўзининг манфаатларига зарар етади. Чунки Британияни истисно қилишлар асри аллақачон ўтиб кетган. Шунинг учун ҳам еврокомиссия бошлиғи Жан-Клод Юнкер бундай деди: «Бирлашган Европа бозорининг бир қисми бўлишни истайдиган кимса бу бозорнинг қаттиққўл қоидаларига амал қилиши лозим, бундан ҳеч ким истисно қилинмайди». (Би-Би-Си 2016 йил 29 июн). Буларнинг барчаси қаршисида Британиянинг ортга чўзиш йўлига ўтиши ва чиқиш талабномасини топширишни рад этиши табиийдир. Британия ўзига келгуси ойлар ўз манфаатларидан имкон қадар каттароғини сақлаб қоладиган бир вазиятдан чиқиш йўли билан ёрдам берар деган илинжда шундай йўлга ўтиши табиий.

Аммо, агар Британия ўзини иттифоқдан муқаррар чиқишга мажбур бўлаётганини ва иттифоқ билан ҳеч қандай сиёсий ёки иқтисодий алоқа ўрната олмаганини кўрса ва шундан кейин ўзини иқтисодий қисилиш ва сиёсий парчаланиш йўлида кўрса у ҳолда кучлироқ эҳтимол шуки Британия Европа Иттифоқини парчалаб ташлашга ўзининг ифлос воситалари билан ҳаракат қилади. У билан анъанавий «дўстлик» алоқаларига эга баъзи Европа давлатлари унинг томонига ўтиши мумкин. Шунинг учун ҳам 2016 йил 28 июнда Брюсселда европарламентдаги даҳанаки жанг чоғида Британия Мустақиллиги партияси лидери Найжел Фараж «Британия иттифоқдан чиқаётганларнинг охиргиси бўлмайди» деди. У бу билан Британия чиқиб кетаётган пайтда ўзига бошқаларни ҳам эргаштириб кетишига ишора қилди… Британия иттифоқни парчалашда Америкадан ҳам ёрдам олиши мумкин. Чунки Британиянинг манфаатлари бу тўғрида АҚШ манфаатлари билан тамоман мос келади.

Шундай қилиб айтиш мумкинки, «Brexit» референдуми Британия режасига тамоман тескари бўлган натижаларни олиб келди ва бир қоронғу муҳитни, барча эҳтимолларга йўл очилиш муҳитини пайдо қилди. Британия референдум теварагида тўпланиб, ўз демократиясини ялаб-юлқаши мумкин. Лекин бунда оддий бўлмаган анча хатар бор. Бу хатар ривожланиб Европадан олдин Британиянинг ўзини емирадиган «кетмон»га айланиши мумкин. Азиз, Ҳаким Аллоҳ:

«Ёмон макр-ҳийла эса фақат ўз эгаларини ўраб ҳалок қилур»   [Фотир 43]

деб ҳаққи-рост айтди.

30 рамазон 1437ҳ

 5 июл 2016м