بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Путиннинг «START III» шартномасидан чиқишининг сабаб ва оқибатлари
Украина урушидан бир йил ўтгандан сўнг қилган мурожаатида Россия президенти Владимир Путин стратегик ҳужум қуроллари бўйича келишувдан Москванинг чиқишини маълум қилди.
Биз сабаб ва оқибатлар ҳақида сўз юритишдан олдин, ушбу «START III» шартноманинг нимадан иборат эканини айтиб ўтсак. «START III» Стратегик ҳужум қуролларини чеклашга оид шартнома бўлиб, 1991 йил Москвада АҚШ билан Совет Иттифоқи ўртасида омзоланган «START I» шартномасининг давоми ҳисобланади.
Ядро қуролларини чеклаш бўйича шартномалар ҳақидаги гап, аслида, ўтган асрнинг етмишинчи йиллардаги Стартегик ҳужум қуролларини қисқартиришга оид музокаралардан сўнг, АҚШнинг ўша пайтдаги президенти Рональд Рейган замонида, саксонинчи йилларда бошланган. Маълумки, етмишинчи йилларда «START I» доирасида стратегик ҳужум қуролларини қисқартириш ҳамда назорат ва текширув ишларини олиб бориш бўйича шартнома имзоланган эди.
Ўшанда имзоланган шартномада иккала томонда ядровий каллаклар 6000дан ортмаслиги, қитъалараро баллистик ракеталар ва бомбардимончи самолётлар 1600дан ортмаслиги айтилган.
1991 йил икки давлат «START II» стартегик ҳужум қуролларини қисқартиришга оид шартномани имзолашди. Ўшанда стартегик каллаклар сонини 2003 йилга келиб 3500тагача камайтиришга келишиб олишган.
2010 йил 8 апрелда Чехия пойтахти Прагада Россия президенти Дмитрий Медведев билан АҚШ президенти Барак Обама ўртасида «START III» шартномаси имзоланган ва 2011 йил 5 февралга кучга кирган.
Ушбу шартномага кўра, Москва билан Вашингтон стратегик ядро каллакларини 1550дан орттирмасликка, узоқ масофага учувчи ракета ва бомбардимончи самолётларни 700тадан орттирмасликка ҳамда бомбардимончи самолётлар сонини 800тагача камайтиришга келишиб олишган. Шартнома матнида, шунингдек, ҳар иккала томоннинг шартнома шартларига мувофиқ ҳаракат қилаётганини текшириш учун 18тагача текширув операцияси ўтказилишига рухсат бериш лозимлиги ҳам айтилган.
Кейин Трамп келиб, Россия билан тузилган «ўрта масофали ядровий кучлар» тўғрисидаги шартномадан АҚШнинг чиқишини эълон қилди. Трамп маъмуриятининг бу шартномага берган изоҳида айтилишича, «унда жиддий камчиликлар бор. Масалан, шартномада иккиламчи жиҳатларга тўхталиб ўтилган бўлиб, унда бошқа давлат ҳудудига таҳдид солиши мумкин бўлган узоқ масофали стратегик ядровий қуроллар айтилмаган. Шунингдек, тактик қуроллар, дея аталувчи қисқа масофали қуролларга ҳам тўхталиб ўтилмаган. Зеро, Россиянинг тактик қуроллар арсенали АҚШникидан катта… Трамп маъмурияти Росссияни ядро каллакларининг умумий сонини музлатишга мажбуран рози қила олишига умиди катта эди. Ҳатто Байденнинг баъзи маслаҳатчилари ҳам «Янги START»нинг қисқа ва ўрта масофали ядровий қуролларга тааллуқли эмаслиги ҳақидаги ўз хавотирларини расман ўртоқлашишди».
Путиннинг нима учун шартномадан чиқаётганига келсак, Россиянинг АҚШдаги элчиси Анатолий Антонов берган баёнотга кўра, унинг мамлакати ҳали ҳам «Янги START» шартномаси мақсадларига содиқ. Бироқ АҚШ ҳарбийларининг ўз стратегик объектларига чақираётганини асоссиз, бевақт ва номақбул, деб ҳисоблайди. Қолаверса, икки давлат Украинадаги кураш бўйича иккита қарама-қарши позицияга эга.
Яъни Путинни шартномадан чиқишга ундаган нарса Украинадаги кураш ва АҚШнинг Украина тарафида турганлигидир. Чунки Америка армияси қачондир нишонга олиш мумкин бўлган ҳарбий объектларни билади. Путиннинг қуролларга оид шартномадан чиқиши биринчи марта бўлаётгани йўқ. Масалан, 2007 йилда ҳам Кремл совуқ урушнинг сўнгги йилларида имзоланган Европада анъанавий қуролли кучлар тўғрисидаги шартномадан чиқмоқчи эканини эълон қилган.
Шундан сўнг руслар 2015 йилда айни шартномадан чиқиб, бунга НАТОнинг Болтиқбўйи давлатлари ва Словенияга кенгайиши келишув шартларини бузди, деган даъвони қилишди.
Ўрта масофали ядро қуроллари шартномаси тарихий бўлиб, Рейган маъмурияти даврида имзоланган. У ҳам 2019 йилда Трампнинг шартномадан чиқиши билан ниҳоясига етди. Трамп буни – 30 йиллик мажбуриятга якун ясашимизнинг сабаби Россия томонидан айни мажбуриятнинг бажарилмаганидир, дея изоҳлади.
Энди, Путиннинг қарорини муҳокама қилайлик. Аслида, Россия оммавий ахборот воситаларининг «шаффоф»лигидан йироқда шуни айтиш мумкинки, бу қарорга жуда кеч қадам ташланди. Агар Россия чуқур фикрлаганда эди, аслида, айни шартномаларни имзоламаслиги керак эди. Айниқса, ўзи билан АҚШ ўртасидаги мувозанат бузилган бир пайтда. Бироқ, афтидан, имзолаш қарори оғир шароитлар ҳамда русларнинг сиёсий қарашлари заиф бўлганлиги билан боғлиқ кўринади. Бу оғир шароитларда, жумладан, аввалги қуролланиш пойгасида Россия ҳолдан тойди ҳамда заиф иқтисодиёт оқибатида ўз бардошини йўқотди. Чунки қуроллар тадқиқот, тафаккур, тажриба ва саноатни молиялаштирувчи иқтисодий қудратга мутож. Қуроллар учун хавфсиз муҳит, қиммат шарт-шароит ва техник хизмат, мудфаа ва космонавтика соҳаларида йирик харажатлар талаб қилинади.
Ҳақиқат шундаки, Путиннинг бу қарори хавфли қарордир. Чунки у Американинг стратегиясини рўёбга чиқармоқда. Ахир, Америка Россияни қонун ва шартномаларга амал қилмайдиган исёнкор давлат қилиб кўрсатмоқчи ҳамда Европа билан Россия ўртасидаги мураккаб тарих, урушлар ва айрича қарашларни эътиборга олганда, шу орқали Европани қаттиқ қўрқитишга уриняпти. Ҳақиқатда ҳам Америка Путининг айни қарори орқали Европани қўрқитишга ва уни НАТОнинг пинжига киритиб, ягона Европа армиясини яратиш орзусидан – ҳеч бўлмаганда яқин вақт ичида – воз кечтиришга муваффақ бўлди. Мана, Европа Американинг ҳарбий мудофаасига амал қилиб, унинг шартларини қабул қилди ва мажбуран котолик никоҳ шартномасига қайтишга рози бўлди.
Кейин қаттиқ шафқатсиз санкциялардан Россия иқтисодиёти оғир аҳволда турган бир пайтда, Америка Путинни хавфли қуролланиш пойгасига тортишга ҳам муваффақ бўлди. Зотан, илгари Россия Совет Иттифоқи даврида кучли бўлган бир пайтда ҳам қуролланиш пойгасида ютқазган. Шундай бўлгач, бугунги кунда мислсиз санкцияларнинг оғирлигидан инграётган бир пайтда пойга оқибати уни ҳалокат жарлиги томон суръат билан тортиб кетиши табиий.
Ишнинг яна бир томони бор. Путиннинг бу қарори сабабли Америка қўшни давлатларни Россиянинг қайтишидан қўрқитишга ва шу орқали уларни ўзидан паноҳ сўрашга ундашга ҳам муваффақ бўлади. Албатта бу Россиянинг ўз қўшнилари ва орқа томорқасидаги нуфузи ҳисобига бўлади.
Россиянинг сиёсий менталитети жуда саёз, шу даражада сиёсий аҳмоқки, ўз душманининг стратегиясига хизмат қилмоқда. Агар унда ақл бўлганда эди, бу ишларни қилмаган бўларди.
Бугунги кунда Россия қонли диктарторлик билан олиб бораётган ўз сиёсати сабабли халқда яширинган улкан ички бўлиниш остида яшаяпти ҳамда тарихий нуфузи остидаги минтақалардаги қўшниларидан сиёсий изоляцияда яшамоқда.
Путиннинг қабул қилган бу қарори кўр-кўрона қарор бўлиб, эртага унга мағлубият, омадсизлик ва хавфли оқибатларни олиб келади. Чунки у навбатдаги қуролланиш пойгасини олиб бориши учун зарур бўладиган иқтисодиётга ҳам, халқни ўз қарорларига эргаштира оладиган бирдамликка ҳам эга эмас, унда на НАТОга қарши кураша оладиган иқтидор бор, на қарор қабул қилиш қобилияти. Бундан ташқари, Россия ядровий арсеналга муҳтож эмас, балки ҳозирда унинг жанговар қудратининг заифлиги яққол намоён бўлиб қолган бир пайтда, унга жанговар ҳарбий арсенал керак. Ахир, Россиядек бир давлатнинг учувчисиз бошқариладиган самолётлар сотиб олиши нақадар хорлик?! Европанинг Украинага мудофаа қуроллари етказиб бериши унинг учун қанчалик шармандали ва хавфли?! Агар Украинага ҳужум қуроллари етказиб бериладиган бўлса борми, уни қандай келажак кутиши мумкин?! Агар Россия фикр қила олганда эди, ядровий қурол билан таҳдид қилиш ўрнига, уруш оқимини ўзгартирадиган натижа яратган бўларди. Ахир, ўзининг ядровий қуролни ишлата олмаслигини яхши билади. Фақат русларнинг «Россия ядровий ҳужумга учраса, албатта у ҳам ядровий қуролдан фойдаланади», деган гапларига мувофиқ яшаяпти.
Роя газетасининг 2023 йил 15 март чоршанба кунги 434-сонидан
