Лозанна шартномаси ғалабами ёки мағлубият?
15 июлда Туркияда юзага келган давлат тўнтариш ташаббусидан сўнг Президентлик саройида маҳалла ва қишлоқ кенгашининг раислари илк бор йиғилиш ўтказди. Йиғинда нутқ сўзлаган президент Ражаб Тоййиб Эрдоған 1923 йилда имзоланган Лозанна шартномасини ғалаба дея талқин қилинишига қарши чиқди.
“5 Июл – Турк халқининг иккинчи озодлик курашидир. (1919 йилда бошланиб 1923 йилда Лозанна шартномаси билан ниҳоясига етган жанг Туркияда биринчи озодлик кураши сифатида талқин қилинади). Тарихда бизга нисбатан қандай ишлар қилишди?! 1923 йилда бизни Лозанна шартномасига кўндиришди. Айрим кимсалар бизга Лозанна шартномасини ғалаба дея “едириш”га уринишди. Ҳаммаси маълум. Эгей денгизини кўриб тутибсиз. Бақирсак эшитиладиган оролларни Лозанна шартномасига кўра, Грецияга бердик, шуми ғалаба? У ерлар бизга қарашли ерлар эди. У ерларда бизнинг жомеларимиз, ибодатхоналаримиз бор. Ҳозир эса биз денгиз ости ер майдонимиз ва денгиз усти ҳаво майдонимиз қаергача чўзилганлиги ҳақида тортишиш билан оворамиз. Бунга ўша битимга имзо чекканлар сабабчидир”, деди.
Бироқ Эрдоған бундан икки ой аввал, яъни жорий йилнинг 24 Июл куни Лозанна тинчлик шартномаси имзоланганлигининг 93 йиллиги муносабати билан мазкур шартномани мақтаб, турк миллатининг имон, жасорат ва фидокорлик билан қўлга киритган ғалабаси дея баҳолаган эди.
“Бугун жумҳуриятимиз тикланишининг аломати бўлган Лозанна тинчлик шартномасининг 93 йиллиги нишонламоқдамиз. Азиз миллатимиз имон, жасорат ва фидокорлик билан қўлга киритган ғалаба, Лозанна шартномаси орқали дипломатия ва халқаро ҳуқуқ майдонига кириб борди. Ушбу шартнома янги қурилган давлатимизнинг таъсис ҳужжати ўрнидадир. Лозанна тинчлик шартномасининг 93 йиллиги муносабати билан жумҳуриятимизнинг таъсисчиси бўлган Мустафо Камол Отатурк бошчилигидаги барча давлат кишиларини ҳурмат билан ёдга оламан”, деган эди жумладан Эрдоған жорий йилнинг 24 Июл куни берган баёнотида.
Туркистон:
Халифалик қулатилиб, унинг ўрнини Туркия жумҳурияти эгаллагач, 1924 милодий йилда «Лозанна шартномаси» имзоланди ва бу шартнома бўйича Туркиянинг географик чегаралари ҳамда муайян сиёсий доираси белгилаб берилди. Мустамлакачи давлатлар Лозанна шартномаси бўйича Усмоний давлат ерларини миллатчилик, ватанчилик, тоифачилик ва мазҳабчилик асосида бўлиб ташлашди. Уларнинг мақсади Ислломий юртлар устидан ҳукмронлик ўрнатиш ва бу юртларнинг оёққа туролмай заиф ҳолда қолиб кетишини кафолатлаш эди. Мустамлакачилар шу тарзда Исломий Усмоний давлатни бутунлай йўқ қилишди.
Отатурк Англиянинг, Европанинг шартларини бажариши эвазига улар ҳам Лозанна шартномасига мувофиқ Туркиянинг мустақиллигини тан олдилар. Британия ташқи ишлар вазири Карзон Лозанна шартномасидан сўнг Британия парламентининг қуйи палатаси олдида «Туркия йўқ қилинди, у энди ҳеч қачон оёққа туролмайди, чунки биз унинг маънавий кучини – Ислом ва Халифаликни йўқ қилдик», деган эди.
Шундай қилиб, Мустафо Камол Швейцарияда бўлиб ўтган Лозанна анжуманида инглизлар Туркиянинг мустақиллигини тан олиш учун қўйган тўрт шартни бажарди. Улар қуйидагилардан иборат эди:
- Халифаликни батамом бекор қилиш.
- Халифани юртдан ҳайдаб чиқариш.
- Халифанинг мол-давлатини мусодара қилиш.
- Туркиянинг илмонийлигини эълон қилиш.
Шу билан Халифалик қулаб, йўқ бўлди. Натижада мусулмонлар оғир мусибатлар гирдобида қолди. Уларнинг бошига тинимсиз балолар ёғила бошлади. Бугунга келиб мусулмонлар қандай аҳволга тушиб қолганига ўз кўзимиз билан гувоҳ бўлиб турибмиз.
Туркия президентининг баёнотига келсак, у Лозанна шартномасини “ғалаба эмас”, деб тўғри айтди. Аммо у даъво қилаётган бир-икки оролни Грециядан қайтариб олиш билан ҳеч нарса ўзгармайди. Зеро Халифалик қулатилиши билан биз фақат бир-икки оролни эмас, балки бутун бошли давлатимизни қўлдан бой берган эдик. Модомийки ўша Лозанна шартномаси орқали қулатилган Халифалик давлати қайта тикланмас экан, мусулмонлар бугунги ҳорликларидан асло қутила олишмайди.
