بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Саволга жавоб
Хитой-Араб давлатлари саммитидан кўзланган мақсадлар
Савол: 2022 йил 12 декабр куни Ал-Жазира веб-сайти бундай хабар тарқатди: (Саудия Арабистони пойтахти Риёзда жума куни кўплаб араб етакчилари ва Хитой раҳбари Си Цзиньпин иштирокида Кўрфаз Ҳамкорлик Кенгаши давлатлари раҳбарларининг 43-саммити, Хитой-Кўрфаз давлатлари саммити ва Хитой-Араб саммити бўлиб ўтди). Савол шуки, Риёзда Хитой билан Саудия Арабистони, Форс кўрфази давлатлари ва араб давлатлари ўртасиaда бўлиб ўтган саммитлардан кўзланган мақсад нима? Хитой ўз сиёсий таъсирини кенгайтириш ва ўзини йирик халқаро қутб сифатида кўрсатиш учун халқаро кўп қутблиликка чиқараётган экан, айни саммитлар унинг худди шу нарсаларни талаб қилиб Россия қўллаётган зўравон услубга муқобил услубими? Араб минтақасидаги ҳукмдорлардан бу чақириққа муносиб жавоб бўладими? Бунга Американинг муносабати қандай?
Жавоб: Ушбу саволларнинг жавобини аниқлаштириш учун қуйидагиларни кўриб чиқамиз:
- Хитой раҳбари Си Цзиньпин 2022 йил 8 декабр куни Саудия Арабистонига ташриф буюриб, қирол Салмон ва валиаҳд шаҳзода Муҳаммад ибн Салмон билан учрашди. Си Цзиньпин илиқ кутиб олинди ва икки давлат ўртасида энергетика ва инфратузилма соҳасида кенг қамровли иқтисодий ҳамкорлик шартномалари, жумладан, 30 миллиард долларлик шартнома имзоланди. Хитойнинг «Бир камар ва бир йўл» стратегияси доирасидаги лойиҳаларини Ибн Салмоннинг 2030 йилга мўлжалланган «кўнгилочар» лойиҳалари билан уйғунлаштириш учун келишувлар амалга оширилди. Шунингдек, Хитой маҳсулотларини минтақада сотиш учун Саудия Арабистонини асосий марказга айлантириш масаласи ҳам муҳокама қилинди. Эртаси куни Риёзда Хитой-Кўрфаз давлатлари саммити бўлиб ўтди ва ундан сўнг ўша куннинг ўзида кўплаб араб «раҳбарлари» иштирокида Хитой-Араб давлатлари саммити бўлиб ўтди. Хитой ташқи ишлар вазирлиги ушбу саммитларни «Хитой Халқ Республикаси ташкил топганидан бери Хитой ва араб дунёси ўртасидаги энг йирик ва энг юқори даражадаги дипломатик фаолият» деб таърифлади. (Би-Би-Си, 2022 йил 8 декабр). Ҳар икки саммитда ҳам араб давлатлари ва Хитой ўртасидаги шериклик ва иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашга алоҳида эътибор қаратилди. Якуний декларацияда мавжуд халқаро тартиб ва давлатларнинг суверенитетини ҳурмат қилиш, куч ишлатмаслик, яхши қўшничилик тамойили, Фаластин даъвосининг марказий ўринни эгаллаши ва ядровий қуроллар тарқалишини олдини олишга қаратилган шартномаларни қўллаб-қувватлаш каби умумий масалалар таъкидланди. Хитой-Кўрфаз давлатлари саммитининг якуний декларациясида Хитой Эронни танқид қилиб, уни ўз қўшниларини ҳурмат қилишга чақирди. (Кеча Кўрфаз давлатлари ва Хитой Риёзда бўлиб ўтган Хитой-Кўрфаз давлатлари саммити якунида қўшма баёнот берди. Баёнотда Эрон ўз ҳудуди деб ҳисоблайдиган учта орол муаммосини икки томонлама музокаралар орқали тинч йўл билан ҳал этишга қаратилган Бирлашган Араб Амирликларининг ташаббус ва саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш таъкидланди». Шунингдек, «Улар Эронни ядровий келишувга қайтиш учун музокараларда жиддий иштирок этишга чақирдилар. Маядин, 2022 йил 10 декабр). Эрон Хитойнинг бу муносабатига норозилик билдириш учун Теҳрондаги Хитой элчисини ташқи ишлар вазирлигига чақирди.
- АҚШнинг янги стратегиясига кўра, Хитой АҚШ учун дунёдаги энг катта таҳдид сифатида кўрилади. Дарҳақиқат, Хитой бутун дунё бўйлаб амалий таъсир ўтказиш қобилиятига эга. Хитой иқтисод бўйича дунёда АҚШдан кейин иккинчи ўринда туради. У ҳарбий харажатлар бўйича ҳам дунёда иккинчи ўринда туради. Шу сабабли Америка Хитойнинг ҳаракатларини кузатиб бориб, уни юксалишдан тўсиш учун режалар ишлаб чиқмоқда. Қолаверса, АҚШ президенти Жо Байденнинг сўнгги Тайван инқирози ҳақидаги баёнотларидан ҳам кўриниб турибдики, у Хитой билан урушга тайёрланмоқда. АҚШ Хитой раҳбарининг ушбу ташрифини қуйидагича изоҳлади: (Оқ уй чоршанба куни берган баёнотида Хитой раҳбари Си Цзиньпиннинг Саудия Арабистонига ташриф буюриши ажабланарли эмаслигини, чунки Пекин «Яқин Шарқда ўз таъсирини кучайтириш учун ҳаракат қилаётганини» айтиб ўтди. Оқ уй Миллий хавфсизлик кенгашининг стратегик алоқалар бўйича координатори Жон Кирби «Биз Хитойнинг бутун дунё бўйлаб ўсишга ҳаракат қилаётган таъсирини биламиз. Яқин Шарқ, шубҳасиз, улар ўз таъсирини чуқурлаштиришни истаган минтақалардан биридир… Хитой президенти Си Цзиньпиннинг Саудия Арабистонига сафари ҳам, Яқин Шарқни танлагани ҳам асло ажабланарли эмас, деди. CNN Arabic, 2022 йил 8 декабр).
- Бошқа томондан, Хитой ҳам Америка чақирган нарсага чақириб, Американинг халқаро тартибига қарши эмаслигини кўрсатишга ҳаракат қилмоқда. Буни Хитой раҳбари ташрифи чоғида аниқ айтди. Чунки саммитнинг якуний баёнотида халқаро ҳуқуққа асосланган халқаро тартибни ҳимоя қилиш, ядро қуроли тарқалишини олдини олиш ва терроризмга қарши курашиш алоҳида таъкидланди. Қолаверса, Риёзда бўлиб ўтган Хитой-Араб саммитининг якуний баёнотида давлатлар суверенитетини ҳурмат қилиш, куч ишлатмаслик ёки куч қўллаш билан таҳдид қилмаслик, яхши қўшничилик тамойилини қўллаб-қувватлаш зарурлиги таъкидланар экан, бунда Россияга нисбатан пинҳона танқид бор эди. Бу Россия-Украина урушига ишорадир. Якуний декларацияда Хитойнинг Эронни танқид қилиши ҳамда яхши қўшничиликка ва Форс кўрфази давлатларининг ички ишларига аралашмасликка чақириши бошқа бир нуқтаи назардан Эронга узоқ вақтдан бери қарши шундай танқидлар қилиб келаётган Ғарб давлатлари ва Америка билан бирлашиш сифатида баҳоланмоқда. Эроннинг Хитой элчисини норозилик билдириш учун ташқи ишлар вазирлигига чақириши Россия, Хитой, Эрон ва Шимолий Корея томонидан айтилган «янги халқаро лагер»ни барпо этиш ҳақидаги гап-сўзларнинг воқеси йўқ, ҳақиқатга тўғри келмайдиган хом хаёл эканини яна бир бор кўрсатди.
- Арабларнинг Хитой билан муносабатларига келсак, Саудия Арабистонида бўлиб ўтган ушбу саммитларда халқаро ўзгаришлар йўқ. Тўғри, Саудия ҳукумати 2022 йил июл ойида Саудия Арабистонига ташриф буюрган АҚШ президенти Жо Байденга кўрсатмаган меҳмондўстлик ва ҳурматни Хитой раҳбарига кўрсатди. Бироқ бу Саудия Арабистони демократлар ва президент Байден билан келишмовчиликда республикачилар тарафини олганидан далолат беради. Бундан ташқари, президент Байден Саудия Арабистони валиаҳд шаҳзодаси Ибн Салмонга етарлича ҳурмат кўрсатмайди. Шунингдек, Араб давлатлари Ҳиндистон ва Германия билан ҳам стратегик шериклик шартномаларини имзолаган. Бу нарса уларнинг садоқат ва сиёсий қарамлиги ўзгарди дегани эмас.
- Хитой яқин атрофида ўзининг бир қисми сифатида кўрадиган ва ҳозиргача ўзига қўшиб ололмаган Тайван билан ҳамда яқинидаги Вьетнам билан сиёсий муаммоларни бошдан кечирмоқда. Бундан ташқари, бир қанча давлатлар билан ороллар муаммосига юз тутган. Унинг дўстона яқин алоқалари деярли Шимолий Корея билан чекланган. Шу боис, араб минтақасидаги етакчиларнинг Америка ва Англияга қаттиқ боғлиқлигини билгани учун минтақада ўзига нисбатан сиёсий садоқат пайдо қилмоқчи эмас ва буни режалаштираётгани ҳам йўқ. Шунинг учун Хитой раҳбарининг ташрифи, саммитлар ўтказиши ва қиймати қанча бўлишидан қатъий назар иқтисодий битимлар имзолаши сиёсий қарамликка ҳеч қандай алоқаси йўқ. Ушбу саммитлар мамлакатлар ўртасидаги очиқ иқтисодий муносабатлар туридан бўлиб, уларни фақат иқтисодий деб ҳисоблаш лозим. Бу саммитларнинг сиёсий маънолари минтақага ёки минтақа етакчиларининг сиёсий қарамлигига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Масалан, Хитойнинг Эронни танқид қилиши Ғарб позициясига тақлид қилиш ҳисобланади. У ўзини Эронни танқид қилувчи глобал карвондан ташқарида эмаслигини ҳамда Форс кўрфази давлатлари билан биргаликда Эронга қарши сиёсий аралашувни амалга оширмаслигини исботламоқчи. Худди шундай якуний баёнотда давлатларнинг суверенитетини ҳурмат қилиш, куч ишлатмаслик ва яхши қўшничиликни ҳурмат қилиш каби Россияни очиқ тилга олмай унга қарши танқидларнинг янграши ҳам Хитойнинг Украина урушида Россия билан иттифоқ ҳолатида эмаслигининг ва дунё билан муносабатларида тинч дипломатик ёндашувга амал қилишининг кўрсаткичларидан бири сифатида қабул қилинмоқда.
- Хитой иқтисодий жиҳатдан Форс кўрфази минтақасига яқинлашмоқда. Чунки Америка ва Европа Хитой саноати занжирларини, айниқса Ғарб бозорларига экспорт занжирларини узиб қўйишидан қўрқади. Бугунги кунда Европада Россия энергия ресурсларига қарамлик стратегик хато экани таъкидланмоқда. Худди шу баҳс Ғарбнинг Хитой саноат занжирларига қарамлиги ҳақида ҳам бўлиши мумкин. Аслида, бу баҳснинг кучли белгилари аллақачон пайдо бўлган. Германия ташқи ишлар вазири Анналена Бербок, (Германиянинг Россия билан бўлган тажрибаси шуни кўрсатдики, биз қадриятларимизни баҳам кўрмайдиган ҳеч бир давлатга қарам бўлмаслигимиз керак. Иқтисодий қарамлик бизни сиёсий шантажларга дучор қилади, деди. Маядин 2022 йил 2 ноябр). Германия канцлери Олаф Шольц Пекинга расмий ташрифи олдидан «Франкфуртер цайтунг» газетасида бир мақола ёзди. Шольц ўз мақоласида («марксистик-ленинча сиёсий ёндашув» томон кетаётган Хитойга нисбатан Германия ўз «ёндашув»ини ўзгартириши керак, дея ёзди. У немис компанияларининг Хитой таъминот занжирига «хавфли боғлиқлигини камайтириш» учун чоралар кўриши кераклигини қўшимча қилди. Шарқул Авсат, 2022 йил 4 ноябр). Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб ва бунинг олдини олишга ҳаракат қилган ҳолда, Хитой Ғарбга бўлган таъминот занжирларида, айниқса энергия масаласида Россия бошдан кечирган ҳолатларни олдини олиш учун профилактик чоралар кўрмоқда. Хитойнинг ҳозиргача кўрган баъзи профилактик чоралари қуйидагилардан иборат:
а) Ўзини Россиядан узоқ тутиш: Хитой Россия президенти Путиннинг Украинада муваффақият қозонишига ва бунинг натижасида Россия каттароқ глобал ролни ўз зиммасига олишига умид қилган эди. Шунинг учун Россия-Украина урушининг аввалида ноаниқ позицияни эгаллади. Аммо Америка ва Европа кўрсатган катта ёрдамлар Украинанинг салобатини кучайтирди. Ўша заҳоти Хитой Россиядан узоқлаша бошлади ва Россияни очиқ тилга олмай, танқид қилишни кучайтирди. Хитой Коммунистик партиясининг (2022 йил октябр) охирги қурултойидан сўнг ва Президент Си Цзиньпин ҳукумат жиловини бутунлай ўз қўлига олиб, рақибларини партиянинг сиёсий идорасидан дисквалификация қилганидан сўнг Хитойнинг Россиядан узоқлашгани кузатилди. Кейинчалик у узоқни кўролмайдиган Россиядан яна-да узоқлашди. Америка ва Европа давлатлари Россиянинг энергия занжирларини кесиб ташлаганидек, Хитойнинг саноат занжирларини кесишини Пекин эътиборсиз қолдира олмайди. Хитой буни ҳисобга олади.
б) Ғарб позицияларига тақлид қилиш: Хитой (Америкача) халқаро тартибга содиқлигини эълон қила бошлади ва Ғарб танқид қилган нарсаларни, масалан, Эроннинг Форс кўрфази давлатлари ички ишларига аралашувини танқид қилди. Бу билан Хитой баъзи давлатлар томонидан олиб борилаётган ваҳшиёна сиёсатни рад этувчи «маданиятли» дунё давлатларидан бири эканини Ғарбга кўрсатиб қўймоқчи. Эҳтимол, Хитойнинг яқин кунларда Тайван билан ҳарбий кескинликдан қочиш, АҚШдан кескинликни пасайтиришни сўраш ва Шимолий Кореянинг ядровий инқирозини ҳал этишда ёрдам бериш каби позицияларни орттиришига гувоҳ бўлармиз. Буларнинг барчаси Америка ва Европанинг Хитойдан келадиган саноат таъминот занжирларини узиб қўйиш сиёсатини олдини олишга қаратилган.
в) Иқтисодий муқобилларга бўлган қизиқишнинг ортиши: Араб давлатлари бозорлари Ғарб бозорлари каби муҳим бўлмаса-да, Хитой ҳали ҳам уларни муқобил бозор сифатида кўради. Бошқача айтганда, Хитойнинг Америка ва Европага бўлган таъминот занжирлари кесилса (ёки қисқартирилса) араб бозорлари – гарчи Америка ва Ғарб бозорларига қиёслаганда ҳали ҳам маргинал бўлса-да – ўзига хос муқобил бўлиши мумкин. Араб мамлакатларининг бозорлари, Африка ва Лотин Америкаси бозорлари билан бирлашганда, Хитойга қарамликни камайтириш учун Америка ва Европада пайдо бўлган янги тенденциялар билан бўғилиб қолган Хитой иқтисодиётига нафас олиш имконини беради.
- Араб давлатларининг иқтисодий ҳолатига келсак, Кўрфаз ёки араб давлатлари бўлсин, бу саммитларга қуйидагича назар ташлаш мумкин:
а) Араб мамлакатларида ўнлаб йиллар давом этган кенг қамровли бошқарув муваффақиятсизликка учраганидан сўнг, бу мамлакатлар кимнингдир гугурт чақишини кутаётган қуруқ ўрмонларга ўхшаб қолди. Ушбу мамлакатларнинг баъзилари халқдан ундириладиган солиқларнинг ярмидан кўпини фоизга олган қарзларининг фоизларини тўлашга сарфлайди. Бу мамлакатларнинг валюталари кескин шаклда қулади. Уларнинг муваффақиятсиз иқтисодий сиёсати ва Ғарбга чуқур қарамлиги натижасида нархлар кескин кўтарилди. Бу эса, норозиликларни келтириб чиқариш хавфини туғдирмоқда. Кўрфаз давлатларидан ташқари деярли барча араб давлатлари жиддий иқтисодий муаммоларни бошдан кечирмоқда. Бу ҳақиқат ҳукмдорларни Хитойни потенциал иқтисодий қутқарувчи сифатида кўришга мажбур қилади. Шундай қилиб, улар Хитойдан кўпроқ кредит олишлари ва Халқаро Валюта Фондининг баъзи оғир шартларидан қутилишлари мумкин деб ўйлашмоқда. Хитой ўзининг хориждаги йирик лойиҳалари туфайли бу мамлакатларга катта сармоя киритиши мумкин. Ушбу сармоялар ҳукмдорлар коридорларида кенг тарқалган ҳукумат коррупцияси сабабли раҳбарлар ва уларнинг шериклари учун фойда келтириши турган гап.
б) Америкага келсак, унинг иқтисодий муаммолари малайларига бўлган қарамлигини янада кучайтирди. Бунга Трамп маъмуриятининг Саудия Арабистони билан имзолаган хаёлий қурол шартномалари мисол бўла олади. Шу боис, илгари Американинг малайлари Британиянинг малайи бўлган Қатарга босим ўтказгани каби Америка бугунги кунда ўзининг иқтисодий манфаати учун бошқа давлатларнинг малайларига босим ўтказмоқда. Ҳатто Қатарнинг Америкага киритган сармояси ҳукмдорларнинг ҳокимиятда қолиши учун қутқарув чамбарагига айланган. Дарҳақиқат, АҚШ президенти Трамп минтақадаги ҳукмдорлардан АҚШ уларни ҳимоя қилиши эвазига маблағ тўлашни талаб қилди. Бу ҳукмдорлар катта муаммоларга дуч келгани учун Америка уларни иқтисодий жиҳатдан Хитой томонга юзланишига эътироз билдирмаяпти ёки ўзи шунга ундамоқда. Эҳтимол, бугунги кунда АҚШ Хитойнинг юксалишини тўхтатиш сиёсатининг бир қисми сифатида минтақадаги Америка малайларига кўрсатаётган иқтисодий ёрдами билан Хитой иқтисодиётини ҳолдан тойдиришни режалаштираётган бўлиши ҳам мумкин. Бошқача айтганда, Хитой-Араб иқтисодий ҳамкорлиги ва шериклиги бу ҳукмдорларнинг АҚШ садоқатига ҳеч қандай таҳдид туғдирмайди.
- Буларнинг барчасидан маълум бўладики, Хитой ушбу саммитлардан биринчи навбатда иқтисодий мақсадларни кўзламоқда. У сиёсий нуфузини кучайтириш учун араб минтақасида Америка ва Европа билан рақобатлашмайди. Чунки унинг имкониятлари ва иродаси жуда заифдир. Ҳатто яқин атрофидаги Шарқий Осиёда ҳам сиёсий таъсирини ўз фойдасига ҳал қила олмайди. Хитой ушбу саммитлар ва имзолаган иқтисодий ҳамкорлик шартномалари билан, хоҳ Кўрфаздан келаётган энергия манбалари бўлсин, хоҳ ўз саноати учун араб мамлакатлари бозорлари бўлсин, араб минтақаси иқтисодиётини озиқлантирувчи артерия қон томири бўлиб қолишни истамоқда. У ўзини цивилизациялашган дунёнинг бир қисми эканлигини, Шимолий Корея ва Эрон каби Ғарб «қароқчи давлатлар» деб атайдиган давлатлар лагерининг бир қисми эмаслигини билдириб қўйиш учун бу ва бошқа вазиятлардан фойдаланмоқда. Хитой бугун Россиянинг бўйнига ўралиб, бўғиб қўймоқчи бўлаётган халқаро изоляциядан таъсирланишни истамайди. Шунингдек, Ғарб давлатлари Хитойга босимини кучайтириб, унинг саноат таъминот занжирларини кесиб ташлаган тақдирда, Ғарб бозорларининг ўрнини эгаллаш учун араб минтақаси, Африка ва Лотин Америкаси билан мустаҳкам иқтисодий алоқаларга эга бўлишни хоҳлайди. Хитой Ғарб билан ҳамкорлик сиёсати ва Россиядан узоқлашиш сиёсати билан бунинг олдини олишга ёки юмшатишга ҳаракат қилмоқда.
- Шуни қайд этиш жоизки, ушбу саммитларда Хитой раҳбари билан ўтказган «дўстона» учрашувларида Шинжон-Уйғур «Шарқий Туркистон» мусулмонларига қарши Хитойнинг ваҳший ҳаракатларини кун тартибига олиб чиқиш «араб етакчилари»нинг хаёлига ҳам келмади. Гўёки ҳеч нарса бўлмагандек муҳокама ҳам қилинмади! Бу араб ҳукмдорларининг жиддий хиёнатлари ва заифликлари ҳамда мусулмонларнинг ишларига бефарқлигидан далолат беради. Ўз халқининг ўзларига нисбатан қаттиқ душманлиги, барча сиёсатлари бутунлай барбод бўлганлиги ва халқ ҳаётига дахлдор бўлган ҳеч қандай муаммони ҳал эта олмаганлиги ҳам бу ҳукмдорларнинг асосий ташвиши ўзларининг тахтларини ҳимоя қилиш эканини исботлайди. Гўёки Хитойнинг уйғур мусулмонларига қарши жиноятлари ўзга оламда содир бўлаётгандек, суҳбатлар иқтисодий алоқалар ва халқаро тижорий алоқаларга қаратилди!
- Бугунги кунда араб ҳукмдорлари ва ҳатто мусулмон ҳукмдорлар Халифалик қулатилганидан бери энг ёмон аҳволга тушиб қолган. Бу уларнинг куни битиб қолганидан даракдир. Улар Америка, Европа ва ҳатто Хитой билан келишган ҳолда амалга оширган вайронагарчилик кўлами шунчалик каттаки, унинг остида зўрға бардош бериб туришибди. Ҳокимиятда қолишларини оқлайдиган ҳеч бир муваффақиятга эга эмаслар. Ҳукмдорларнинг бирини иккинчисидан ажратиб турадиган нарса муваффақиятсизлик даражасидир… Қолаверса, Аллоҳ Субҳанаҳу ва Таолонинг ғазаби ҳам уларнинг устидадир. Чунки улар Исломни ортларига улоқтириб, ер юзида Исломий ҳаётни қайта бошлаш учун ҳаракат қилаётганларга қарши уруш очдилар ва ҳар бир мустамлакачи золим кофирнинг буйруғига кўр-кўрона эргашдилар.
﴿أَمْوَاتٌ غَيْرُ أَحْيَاءٍ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾
«(Улар) жонсиз ўликлардир. Ва улар қачон қайта тирилишларини ҳам сеза олмайдилар»
[Наҳл 21]
22 жумодулаввал 1444ҳ
16 декабр 2022м