Уран кони – халқ муаммоси ва сиёсатчилар ўйини ўртасида
Қизил-Омпол уран кони Иссиқкўл вилоятининг Кок-Мойнок қишлоғи ҳудудида жойлашган. Уран радиоактив модда бўлганлиги сабабли бу конни ишга туширилиши халқнинг хавотирга соляпти. Шу туфайли маҳаллий аҳоли ўтган йилдан буён уран қазиб олинишга қарши норозилик акцияларини ўтказиб келишмоқда. Жорий йилдан бошлаб бу масала сиёсатчиларни ҳам ўзига жалб қила бошлади.
Муаммо
Дарҳақиқат, уран конидан фойдаланиш халқ учун муаммо бўлиб ҳисобланади. Чунки, бу радиоактив конни ишлатиш жуда хавфли. Мазкур уран кони денгиз сатҳидан 1640-3000 метр баландликда жойлашган. Ер остидаги уран ташқарига олиб чиқилганидан сўнг радиация нурланиш хавфи ортади. Уранни қазиб олишда унинг қолдиқлари қолади. Ундаги радиация бир неча минг йилгача хавф яратаверади. Унинг зиёни сув ва шамол орқали тарқалади. Кон атрофидаги тоғ сувлари қўшилиб Чуй дарёсига қуйилади. Чуй дарёси Қозоғистон орқали ўтиб, Ўзбекистонгача етиб боради. Иссиқкўл шамолли ҳудуд бўлганлиги сабабли кондан Балиқчи томонга доимий шамол эсиб туради. Қазиб олинган ҳом-ашёни тоғ-кон комбинатига етказиб бориш ҳам хавфлидир. Агар уран юкланган контейнерлар ҳалокатга учрагудек бўлса, буни зарарсиз деб алдаб кетишади, аммо, халқ зиён кўриб қолаверади. Бундай воқеага Барскоондаги цианид ходисасида гувоҳ бўлганмиз.
Халқаро сиёсат
Халқаро сиёсатга кўра, Қизил-Омпол конини ишга туширилиши Россия мустамлакачилигига боғлиқ. Чунки, кондан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритган “Қирғизистондаги ЮрАзия” компанияси Канадада рўйхатдан ўтган бўлса ҳам, унинг 60 фоизлик ҳиссаси россияликларга, 40 фоизи Қирғизистонга тегишли. Шу сабабли, АҚШ рақобатчи сифатида бу ишда Россия кирдикорларини очиб ташлашдан манфаатдор. Бунга қадар ҳам АҚШ СССРдан қолган уран қолдиқлари бўйича кўплаб айбларни ошкор этиб келган. Шу туфайли, Қизил-Омпол кони бўйича ҳам АҚШнинг Қирғизистондаги кадрлари “фуқаролик жамияти фаоллари” номи остида халқнинг “ЮрАзия” фаолиятига қарши норозиликларини ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқлар орқали кўтариб чиқишди. Аввалига уларнинг ҳаракатлари ҳукумат троллари тарафидан ҳужумга учради. Бунга қадар, Путиннинг ташрифидаги муаммоли масалаларни ошкор қилиб юбормаслиги учун қирғиз ҳукумати 8-мартда “гейпарад” орқали АҚШ кадрлари нуфузини синдириб ташлаган эди. Шу сабабли Америка “фаоллари” кон бўйича жар солиб туришса-да, троллар “гейларга қулоқ солманглар” деб чиқишди. Бироқ, бу халқнинг ҳақиқий муаммоси бўлганлиги сабабли уран кони тўғрисидаги маълумотлар оммага ошкор бўлиб кетди.
Маҳаллий сиёсат
Маҳаллий сиёсатга кўра, мухолифатчи сиёсатчилар бу масалага популистик кайфиятда келиб қўшилишди. Айниқса, бунда атамбаевчи сиёсатчилар олдинги сафда бўлишди. ҚСДП кондан фойдаланишга қарши расмий баёнот билан чиқди. Собиқ президентни махфий тарзда қўллаб келаётган айрим сиёсатчилар, жамоат арбоблари ва маданият вакиллари буни қўллаб-қуватлашди. Аслида “ЮрАзия” компаниясига кондан фойдаланиш бўйича лицензия 2010-йил 18-ноябрда берилган. 2012-йили қазиш ишлари бошланган. Кейинчалик лицензия 2020-йилнинг 31-декабрига қадар узайтирилган. Бу ишларни барчаси Атамбаев ва унинг партияси ҳукумат тепасида турганида бўлган.
Ҳукуматнинг ҳаракатларига тўхталадиган бўлсак, конни ишлатиш халққа зарарли эканлигига қарамай, амалдаги раҳбарлар ҳам собиқ ўтмишдошларининг жиноятларини давом эттиришмоқда. Айтиб ўтганимиздек, ўтган йилнинг куз ойларидан бери бу масала бўйича халқ норозиликлари давом этиб келяпти. Шу сабабли, 2018-йилнинг 31-декабрида идоралараро ишчи гуруҳ тузилган. Бироқ, бу гуруҳ –халқ норозиликлари кучаймагунча – “ёпиқли қозон ёпиқлигича қолсин” – қабилида вазиятни яшириб келишди. Энди эса идоралараро комиссия тузиш орқали халқни чалғитиб, вақтдан ютишга ҳаракат қилишмоқда. Аслида ҳукумат ва у тузган комиссия – аввалгилар Қумторда қилгани каби – “ЮрАзия”га адвокатлик қила бошлашгани аниқ бўлиб қолди. Шунингдек, улар халқни алдай бошлашди. Аввал, Саноат, энергетика ва ер ости бойликларидан фойдаланиш давлат қўмитаси билан Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва ўрмон хўжалиги давлат агентлиги уран кони хавфсиз тарзда қазилиб, Қора-Болтадаги тоғ-кон комбинатида ишлатилишини хабар қилишган эди. Халқ билан учрашганда эса, комиссия раиси уран конини қазишга рухсат хали берилмаганини айтди. Кейин эса, бош вазир айбни собиқ ҳукуматга юклаб, уларга уран ишлаб чиқарилиши маълум бўлганини билдирди. Демак-ки, бундан хозирги ҳокимият ҳам хабардор бўлган.
Ҳа, ҳукумат ортга чекиниб, компания ишини вақтинчалик тўхтатганини маълум қилди. Лекин, бош вазир компания иши бутунлай тўхтатиладиган бўлса, у билан ҳисоб қилиш қийин бўлишини эслатиб ўтди. Бу билан компания ишини давом эттиришидан манфаатдор эканлигига ишора қилди. Эслатиб ўтамиз, қирғиз ҳукумати “Русгидро” билан шартномани бекор қилгинида ҳам шундай қийин вазиятга дуч келган ва унинг “заҳри” бугунги кунда ҳам тўхтамаган.
Бу орада “Қирғизистондаги ЮрАзия” компанияси матбуот анжуман ўтказиб, фаолиятини халқ ва атроф-муҳитга зиён етказмай олиб боришини маълум қилди. Бироқ, мустақил экспертлар бу сўзлар ҳақиқатга мос келмаслигини таъкидлашмоқда. Шунингдек, Қумтор масаласида ҳам бундай ёлғонларга кўп гувоҳ бўлганмиз. Бундан ташқари, компания аллақачон улкан маблағ сарфлаб қўйганини ҳам қистириб ўтди. Компания раҳбари Светлана Менг: “Биз геология-қидирув ишларининг ўзига 271 миллион сом сарфладик, умумий чиқимларимиз бундан икки баробар кўп”, деб, агар иши тўхтатилса, даъвоси катта бўлишини таъкидлаб ўтди. Аслида, улар фақат конда тадқиқот ишларини олиб бориш учунгина эмас, балки ишлаб чиқариб, фойда олиш учун келишган-да…
Ўз ҳақ-ҳуқуқлари учун курашган одамларга келсак, улар қахрамонлар. Фақат, улар бошқа кучларга хизмат қилиб қолмасликлари керак. Масалан, маҳаллий сиёсатда, атамбаевчилар бу масалани жануб-шимол бўлинишига олиб келишмоқда. Чунки, бу кон шимолда жойлашган ва мамлакат шимолида бунга қўшиб кўтариш мумкин бўлган бошқа муаммолар ҳам бор. Амалдаги президент жанубдан бўлгани сабабли, жануб аҳолисининг аксари бундай муаммоларни кўтаришдан тийилиб туришипти. Президент ҳам уларнинг ишончидан фойдаланиб бундай муаммоларнинг тўғри ечимини изламаяпти. Шу туфайли бундай муаммолар охир оқибат жануб-шимол бўлинишига бориб тақалади. Сиёсатчилар эса халқ муаммоларига бундай ёндашувдан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиб кетишади. Шу сабабли, бутун мамлакат аҳолиси буни умумий муаммомиз ва ҳатто Уммат муаммоси деб тушунишимиз керак. Чунки, бу ураннинг зиёни Қозоғистон ва Ўзбекистонга ҳам етиб боради. Шунинг учун ҳам ҳозирги бақирчоқ демократ сиёсатчиларнинг бошқа сиёсий ишларини бу муаммога аралаштириб юборишларига йўл қўймаслигимиз зарур. Мана шунда бу қув сиёсатчилар фитналаридан қутула оламиз.
Аслида, “фуқаролик жамияти фаоллари” ҳам, мухолифатдагилар ҳам, ҳукуматдагилар ҳам шу муаммо учун кўтарилган мусулмон халқнинг фарзандлари. Эҳтимол, улар ҳам шу ишлари билан халққа яхшилик қиляпмиз деб ўйлашаётгандир. Бироқ, уларнинг ҳар бир яхшиликни ўзича тушунишади. Аммо яхшилик нима эканлигини уларнинг ақли ё нафси белгилаб бера олмайди. Одам фарзандига нима яхши, нима ёмон эканлигини уларнинг Яратувчиси белгилаб беради.
Шу сабабли, ҳар биримиз яратувчи Аллоҳ таоло Ўз шариати орқали бизларга билдирган яхши-ёмонни ажратиб олишимиз зарур. Бирор муаммога дуч келганимизда унинг Исломдаги ечимини ўрганайлик. Шунинг учун ҳам юқорида айтиб ўтилган одамларнинг Аллоҳдан бошқага бағишлаб қилаётган амаллари учун ҳеч қандай савоб йўқдир. Агар билиб туриб қилишса, фақат гуноҳ орттиршяпти. Агар билмай қилишаётган бўлса, шу соҳадаги шаръий ҳукмларни ўрганмаганликлари учун жавобгар бўлишади.
Ислом нима дейди?
Уран ҳам бошқа нарсалар каби одамзод фойдаланиши учун Аллоҳ томонидан инъом қилинган бир неъматдир. Агар ундан Аллоҳ буюригандек фойдаланмасак, одамзод учун неъмат эмас, балки фалокат бўлади.
Ҳозирги капиталистик тузумда уран конидан фойдаланиш иқтисодий муаммо сифатида қаралиб, мустамлакачиларнинг хусусий компанияларига бериб юборилади ва уни одамларга зарари ҳисобга олинмайди. Зарарсиз услубла орқали ишлаб чиқарамиз дейишлари – алдашдан бошқа нарса эмас. Чунки, уларга фойда келса бўлди, бошқа томонини ўйлаб ҳам кўришмайди. Исломда бўлса, бунга иқтисодий муаммо деб эмас, инсон муаммоси деб қарайди. Шу сабабли, уран қачонки одамларга зарарсиз бўлса ишлатилади. Буни амалга оширишда одамларнинг иймони ва тақвосига суянади, шунингдек, Ислом давлати буни шариат асосида амалга оширади.
Шариатда уран кони – умумий мулк ҳисобланади. Унинг ўзи ёки фойдасидан ҳар бир фуқаро баробар баҳраманд бўлиши керак. АЭСда ёқилғи сифатида фойдаланиб, ишлаб чиқарилган энергияни халққа бекорга етказиб берадими, ёки Ислом давлати ҳайбати учун атом қуроли чиқарадими… ва ҳоказо, халқга уранни Ислом давлати ишлатиб беради. Бироқ, ҳозир бундай давлат йўқ.
Ислом давлати йўқ бўлса ҳам уранни кофир давлатлари ва уларнинг компанияларига бериш ҳаромдир.
Шунингдек, сиёсатчиларнинг бу муаммодан ҳокимият учун курашларида фойдаланишлари ҳаром ва бу ишда уларга ёрдам бериш ҳам ҳаром.
Шу билан бирга, Исломда жануб-шимол каби бўлинишлар ҳам ҳаром.
Вақтдан фойдаланиб шуни маълум қиламизки, уламолар бу ишга аралашмоқчи бўлишса, мана шу ҳақиқатларни айтишсин. Ҳокимият ёки бошқасининг қўллаб қувватлаш учун шариятдан йўл топишса, бу фитна бўлади. Фитнанинг шаръий таърифи – ҳақдан чалғитишдир. Агар ҳақни айта олишмаса, у ҳолда сукут сақлашсин. Фожирликдан кўра ожизликни танлашсин.
Хулоса
Уран масаласи бўйича халқ ҳукуматни ушбу шариат ҳукмлари бўйича муҳосаба қилиб бориши керак.
Сиёсатчилар бу муаммодан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиб қолишга ҳаракат қилмасдан, муаммони шариат асосида, халқ манфаатларига мувофиқ хал қилинишига ёрдам беришсин.
Бутун халқ бирлашиб, фикрий-сиёсий кураш орқали Исломий Халифаликни тиклашга ҳаракат қилишимиз фарз. Мана шу Халифалик нафақат Ислом Умматини, балки бутун инсониятни мустамлакачиларнинг барча зулмларидан халос этади.
Абдулҳакийм
