Ва алайкум ассалому ва раҳматуллоҳи ва барокатуҳ.
Агар эркак киши ўз иҳтиёри билан аёлини талоқ қилса берган маҳрини ёки ундан бир қисмини ҳам ололмайди. Фақат қўшилмасдан туриб талоғини берса ярмини олиши мумкин:
– “ Агар уларни маҳрни белгилаб қўйган ҳолингизда қўл тегизишдан илгари талоқ қилсангизлар, белгиланган маҳрнинг ярми (зиммангиздадир). Магар улар (яъни аёл ярим маҳрни олишдан) кечиб юборса ёки никоҳ қўлида бўлган зот (яъни эр ўзига қайтган ярим маҳрдан) кечса, (яъни бутун маҳрни тўласа жоиздир). Кечиб юборишингиз тақвога яқинроқ ишдир. Ўзаро бир-бирларингизга фазлу карам қилишни унутмангиз! Албатта Аллоҳ қилаётган амалларингизни кўргувчидир”. [2:237]
Аммо аёл киши талоғини талаб қилса эри берган маҳрини қайтариб олиб талоқ қилиши жоиз. Бунинг тафсилоти қуйдагича:
Исломда эркак киши икки талоқдан бошқасида аёлини қайтариб олишга ҳақли эмас. Термизий Урвадан, у Оиша(р.а)дан мана бу марфуъ ҳадисни ривоят қилган: «Одамлар шундай бўлишганди: Эр хотинини истаганича талоқ қилаверарди. Идда ичида қайтариб олса, яна аёл унинг хотини бўлиб қолаверарди. Юз марта талоқ қилса ҳам шундай бўлаверарди. Бир киши ўзининг хотинига, Аллоҳга қасамки, сени боин талоқ ҳам қилмайман, сен билан яшамайман ҳам, деди. Хотини, қандай қилиб, деб сўради. У, талоқ қилавераман, идданг тугай, деган пайтда яна қайтариб олавераман, деб жавоб берди. Аёл Оиша(р.а)нинг олдига бориб, бўлган гапни айтиб берди. Оиша(р.а) жим бўлиб қолди. Пайғамбар(с.а.в) келган эди, у кишига бўлган гапни айтди. Пайғамбар (с.а.в) ҳам жим бўлиб қолдилар. Кейин Қуръон нозил бўлди.
الطَّلاَقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ
“(Эр хотинини қайта никоҳига олиши мумкин бўлган) та¬лоқ икки мартадир. Сўнгра (оилани) яхшилик билан сақлаш ёки чиройли суратда ажрашиш (лозим)”. Шу билан эр учун рожъий талоқ қилиш ҳуқуқи энг кўпи икки марта бўлди».(Термизий ривояти). Аёлини икки марта талоқ қилиб, идда орасида қайтариб олган эр учун энди рожъий талоқ қилиш ҳуқуқи йўқ.
Ибн Мурдавиҳ Анас ибн Молик йўлидан ривоят қилади: Бир киши Пайғамбар(с.а.в)нинг олдиларига келиб, эй Аллоҳнинг пайғамбари, Аллоҳ талоқ икки марта, деди, учинчиси қаерда, деб сўради. Шунда Пайғамбар(с.а.в)
«إِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ»
«Яхшилик билан олиб қолиш ёки яхшилик билан ажрашиш», дедилар(Дуррул Мансурда келтирилган).
Аллоҳ Таоло эрларнинг ўз аёлларига берган маҳрларидан бирор нарсани олишлари жоиз эмас. Агар эр хотинини талоқ қилмоқчи бўлса, яхшилик билан талоқ қилсин. Аёлидан ўзи берган бирор нарсани олиш учун унга зуғум ўтказмасин.
وَلاَ يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَأْخُذُواْ مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً
(Ва сизлар учун уларга (хотинларингизга) берган нарсаларингизда (уларнинг маҳрларидан) бирон нарсани қайтариб олишингиз дуруст бўлмайди).
Лекин Аллоҳ Таоло эр аёлидан эваз олиши мумкин бўлган бир ҳолатни истисно ҳам қилиб қўйяпти. Бу ҳолатнинг номи хулъдир. Унда аёл эрини ёмон кўриб қолади, эри билан яшашни истамайди. Ажралишга эри эмас, унинг ўзи сабабчи бўлади. Мана шу ҳолатда аёл эрига, мени қўйиб юборсангиз, берган маҳрингизни қайтариб бераман, деган таклифни қилиши мумкин. (Маҳрдан – эрнинг ўзи аёл учун сарфлаган маблағдан ортичқаси олинмайди). Халифанинг ёки халифа ноибининг изни билан эридан ажрашади ва никоҳ бекор қилинади. Шундан кейин эр уни қайтариб ололмайди. Қайтариб олиши учун қайтадан никоҳ қилиниши, қайтадан маҳр тайинланиши шарт бўлади.
Хўш, нима учун хулъ аёл сабабли бўлади, дедик. Бу гапимизга Қуръондан ҳам, суннатдан ҳам далил бор. Қуръондан далил шуки, талоқ қилиш эрнинг қўлидадир. Агар у аёлини ёқтирмаса ёки у билан яшашни истамаса, уни талоқ қилиш имконига эга. Аллоҳ унга аёлига зарар қилишни, унга берган бирор нарсасини қайтариб олиш учун унга зуғум ўтказишни ҳаром қилди. У хоҳласа, аёлини яхшилик билан олиб қолсин, хоҳламаса, яхшилик билан ажрашсин. Аллоҳ Таоло айтади:
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النَّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلاَ تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَاراً لَّتَعْتَدُواْ
– „Қачон хотинларингизни талоқ қилсангизлар ва уларнинг идда муддатлари битиб қолса, бас, уларни яхшилик билан олиб қолинг ёки яхшилик билан кузатинг. Уларга зулм қилиш билан зарар етказиш учун ушлаб турмангиз“. [2:231]
Яъни, уларни хотин қилишни истамасанглар, ажрашмоқчи бўлсанглар, яхшилик билан талоқ қилинглар. Уларни ҳуқуқига тажовуз қилиш, уларни талоқ қилишинглар эвазига ўзларининг айрим ҳуқуқларидан воз кечиртириш учун атайин ушлаб қолманглар. Шунинг учун бу ерда сабабчи эркак бўляпти. У аёли билан яшашни истамаса, унга берган нарсасидан ҳеч нарсани олмай талоғини берсин. Модомики, талоқ эрнинг қўлида экан, агар у аёли билан яшашни истамаса, уни яхшилик билан талоқ қилиш имконига эга экан, демак, хулъ яъни, аёлнинг эрига эваз тўлаши эр аёлни ёқтириб турган бўлса-да, аёл эрни ёқтирмаган ҳолатда бўладиган бир ишдир.
Суннатдан далил шуки, бу оятнинг нозил бўлиш сабаби аёлнинг эрни ёқтирмай қолишидир. Ибн Можжа яхши иснод билан Ибн Аббосдан ривоят қилади: «Салулнинг қизи Жамила Пайғамбар(с.а.в)нинг олдиларига келиб, Аллоҳга қасамки, мен Собит ибн Қайсни на динида ва на хулқида айблай оламан, лекин мен Исломда туриб кўрнамак бўлишни ёқтирмайман, уни ёмон кўрганлигимдан унга тоқат қилолмайман, деди. Шунда Пайғамбар(с.а.в), унга боғини қайтариб берасанми, дедилар. У, ҳа, деб жавоб берди. Шу билан Пайғамбар(с.а.в) унга (эрига) боғини олиб, ундан ортиқчасини олмасликни буюрдилар».(Ибни Можжаҳ ривояти).
Ибн Жарир Ибн Аббосдан ривоят қилади: «Исломда биринчи хулъ Абдуллоҳ ибн Убайнинг синглиси Собит ибн Қайснинг хотинида бўлганди. У Пайғамбар(с.а.в)нинг олдиларига келиб, эй Аллоҳнинг пайғамбари, менинг бошим билан унинг бошини ҳеч нарса ҳеч қачон қовуштира олмайди, мен Хобаъ тарафга чиқиб, унинг бир жамоа ичида мен тарафга келаётганини кўрдим, қарасам, у энг ранги қораси, энг бўйи паканаси, энг юзи хунуги экан, деди. Унинг эри, эй Аллоҳнинг пайғамбари, мен унга энг сара бойлигимни – боғимни берганман, бўлмаса, менга боғимни қайтариб берсин, деди. Пайғамбар(с.а.в) аёлга қараб, бунга нима дейсан, дедилар. У, мен розиман, агар истаса қўшиб беришим ҳам мумкин, деди. Шу билан Пайғамбар(с.а.в) уларни ажратиб юбордилар».(Аҳмад ривояти). Худди шунга ўхшаш ҳадисни имом Аҳмад Абдуллоҳ ибн Амр йўлидан ва Саҳл ибн Абу Хосма йўлидан ривоят қилган.
Тўғри, аёл киши эрини ёқтирмаслиги натижасида эр-хотин Аллоҳнинг ҳадларига риоя қила олмасликлари хавфи туғилган пайтда аёлнинг эрдан ажралишни талаб қилишига рухсат этилган.
Лекин бу дегани бўлар-бўлмасга эрдан ажралишни талаб қилавериш дегани эмас. Агар Аллоҳнинг ҳадларига риоя этолмай қолиш хавфи туғилмайдиган бўлса, бесабаб ажралишни талаб қилиш ҳаром. Пайғамбар(с.а.в) айтган мана бу гап худди шундай аёллар ҳақида:
«إِنَّ الْمُخْتَلِعَاتَ الْمُنْتَزِعَاتَ هُنَّ الْمُنَافِقَاتِ»
«Мухталиа мунтазиалар мунофиқалардир».(Нисоий ривояти). (Мухталиа – эридан ажралишни, хулъни талаб қилган аёл. Мунтазиа – эридан ажраган, узилган аёл). Бу ҳадисни Уқба ибн Омир Жуҳаний ривоят қилган. Пайғамбар(с.а.в)нинг озод қилган қуллари Савбон ривоят қилган яна бир ҳадисда Пайғамбар(с.а.в):
«اَلْمُخْتَلِعَاتُ هُنَّ الْمُنَافِقَاتِ»
«Мухталиалар мунофиқалардир», деганлар.(Термизий рвояти). Яъни, эридан эр- хотинлик ҳаётида Аллоҳнинг ҳадларига риоя этолмай қолишга олиб борадиган сабабсиз хулъни, ажралишни талаб қиладиган аёллар. Олдинги ҳадисдаги аёлнинг хулъни, ажралишни талаб қилиши жоизлиги ҳақидаги гап билан, кейинги икки ҳадисдаги бу ишнинг ҳаромлиги ҳақидаги гап мана шу (бесабаб ажралишни талаб қилиш ҳаром)тарзда тушунилади.
Хўш, нима учун эрга ҳам, хотинга ҳам ажралиш мумкин, жоиз, дедик, фарз, демадик. Негаки, Аллоҳ Таоло айтяпти:
فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ
(У ҳолда хотин (эридан ажрашиш учун) эваз қилиб берган нарсада (яъни хотиннинг эваз беришида, эрнинг шу эвазни олишида) улар учун гуноҳ йўқдир). Яъни, аёлнинг маҳрни қайтариб бериши ва эрнинг уни қабул қилиб олиб, хотинини қўйиб юбориши мумкин.
Хўш, нима учун аёлдан ўзи берган нарсадан ортиқчасини олиш дуруст эмас, дедик. Чунки Пайғамбар(с.а.в) юқоридаги Ибн Можа ривоят қилган Ибн Аббос ҳадисида маҳрга берган боғинигина олиб, ундан ортиғини олмасликка буюрдилар. Доруқутний чиқарган Абу Зубайрнинг ҳадисида эса мана бундай дейилган: «Пайғамбар(с.а.в) Собит ибн Қайснинг хотинига унга сенга берган боғини қайтариб берасанми, дедилар. У, ҳа, ортиқчаси билан бераман, деди. Шунда Пайғамбар(с.а.в), ортиқчаси керак эмас (мумкин эмас), дедилар». Мана шулар эрнинг ўзи берган маҳрдан ортиқчасини олиши дуруст эмаслигини кўрсатади.
Лекин Аллоҳ Таоло ажралишни шу эр-хотиннинг, ўзларининг хавфсирашлари билангина боғламади. Балки бу ишга бошқа бир шартни ҳам қўйди. Бу шарт
فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا
“Бас, агар уларнинг (эр-хотиннинг) Аллоҳ буюрган қонун-қоидаларни адо қила олмасликларидан қўрқсангизлар, у ҳолда хотин (эридан ажрашиш учун) эваз қилиб берган нарсада (яъни хотиннинг эваз беришида, эрнинг шу эвазни олишида) улар учун гуноҳ йўқдир” деган гапда ўз ифодасини топган. Яъни, Аллоҳ Таоло ажралишни ташқаридаги, четдаги кишиларнинг шу эр-хотиннинг Аллоҳ белгилаган ҳадларга риоя қила олмай қолишларига қаноат ҳосил қилишлари билан боғлади. Бу маъно хитобнинг тасниядан жамга, иккиликдан кўпликка кўчганидан очиқ кўриниб турибди. Кўплик эр-хотиндан бошқа тарафни англатиши ўз-ўзидан аён.
Эр-хотинлик ҳаётини тугатиш, оилани бузиш ваколати эрдан ташқари халифага ёки унинг ноиби масалан, қозига берилган. Бу фикрни Пайғамбар(с.а.в) замонларида содир бўлган ажралиш воқеалари ҳам қувватлайди. Бу масала Пайғамбар(с.а.в)га кўтарилган ва у киши ажрим қилганлар. Пайғамбар(с.а.в) бир вақтнинг ўзида ҳам пайғамбар ва ҳам ҳоким бўлганлар.
Шунинг учун бир аёл эрини ёқтирмаганлигидан у билан ажрашмоқчи бўлса ва ўзи ҳам, эри ҳам Аллоҳ белгилаган оилавий ҳаётга доир ҳадларга риоя қила олмай қоламиз, деган хавфда бўлсалар, демак, биринчи шарт топилибди.
إِلاَّ أَن يَخَافَا أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ
“Фақат эр-хотин Аллоҳ буюрган (оилавий турмуш борасидаги) қонун-қоидаларни адо қила олмасликларидан қўрқсаларгина (дурустдир)”.
Шундан сўнг аёл эри билан ажралиш учун халифа ёки қозига арз қилади ва бу иш ўрганиб чиқилади.
فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ
“Бас, агар уларнинг (эр-хотиннинг) Аллоҳ буюрган қонун-қоидаларни адо қила олмасликларидан қўрқсангизлар”
Ундан кейин аёлга эри берган маҳрни қайтариб бериш ва эридан ажралиш таклиф қилинади.
Бу борада бир қанча воқеалар ривоят қилинган. Хулафои рошидинлар аёл хулъни, эри билан ажрашишни талаб қилиб келган пайтда эр-хотиннинг Аллоҳ белгилаган оилавий ҳаёт ҳақидаги ҳадларга риоя қилолмай қолишларига ишонч ҳосил қилиш учун ҳар хил услубларни қўллаганлар.
Ибн Жарир ривоят қилишича, Умарнинг олдига эри билан ажрашмоқчи бўлган бир аёлни олиб келишди. Умар уни кўп ахлат тўкилган хонага қамаб қўйишни буюрди. Эртасига уни чақиртириб, ўзингни қандай ҳис қилдинг, деб сўради. Аёл, унга текканимдан буён мана шу қамалган кечамдек ором олмадим, деб жавоб берди. Шунда Умар унинг эрига, исирғасини олиб бўлса ҳам уни қўйиб юбор, деди. (“Бақара” сурасининг тафсири бўлган “Тафсир усулини енгиллаштириш” китобининг учинчи қисмдан олинди).
Муттақий.
|
Муаллиф
Махир
