Савол жавоб майдони

Ва алайкум ассалом ва раҳматуллоҳи барокотуҳ.
Фикр “воқеъликга чиқарилган ҳукм” деган исмни ҳам, бир воқеълик тўғрисида фикр юритишни(яъни бир малумотнинг вокесини излаш ёки бир воқеъликга тўғри келадиган малумотни излаш ишини) ҳам англатади. Бу ўринда фикрдан мурод фикр юритиш бўлиб келяпди. Фикр юритишнинг энг паст даражаси ва юқори даражаси бор. М: хайвонлар бирор очлигини аввалги тўйдириш йўлига биноан қондиришга харакат қилади. Аввал қаердан тўйган бўлса ўша жойдан излайди. Бу жараён уларда табиий бўлиб, Аллоҳ Таоло тарафидан берилган. Буни шартли рефлекс деб юритилади. Инсон эса ундай эмас, очлигини тўйдириш учун фикрлашга мажбур бўлади. М: аввал очлигини бозордаги ошхонадан тўйдирган бўлса, кеч бўлиши билан тўйдириш учун яна бозорга бормайди, балки бозорда ҳеч қандай ошхона ишламаганини фикрлаб, кеч ҳам очиқ турадиган ошхонага қараб йўл олади. Бу инсондаги энг заиф фикрлаш, яъни очликни турткисидан фикрлаш бўлиб, оч қолгандагина фикрлаяпди, ундан аввалроқ оч қолишини фикрлаб, уни ҳал қилмаган. Яна бир мисол, қиш келиб, инсон совқатгандан кейин уйни иситиш тўғрисида фикрлаши ҳам очлик турткисидан бўляпди. Ёзда қишнинг ғамини кўриш ёки бир неча йилдан кейин бўладиган иш тўғрисида фикрлаб, иш кўриш ўша инсоннинг фикрини юксаклигига далолат қилади. Ўн йиллардан кейингилигини фикрлаб фарзандларини ўқитаётган отанинг фикри шу кундаги манфаатини ўйлаб фарзандини ишлатаётган отадан кўра юксакроғ бўлади. Неча йиллардан бери АҚШ ўзида нефт заҳиралари бўла туриб, Яқин Шарқдан нефтни ташиб ишлатиши фикрининг юксаклигига далолат қилади, чунки Ҳалифалик давлати бўлиши билан қоқи баҳосида у ерлардан нефт олиб кетишни иложи йўқлигини жуда яхши билади ва тикланиши аниқ бўлиб қолган Ҳалифаликни хеч ким тушунмасдан туриб фикрлаб, унга қараб иш кўрган. Ёки ком.партия СССР ташкил топаётганда ички чегараларини шундай чигал қилиб белгилаганки, бирор республика ажрилиб чиқишни фирклаб қолса ҳам буни иложсиз қилиб қўйган ва буни энди СССР ташкил топаётганда, ҳали у ташкил бўлмай туриб, уни узоқ келажакда қулашиши мумкинлиги тўғрисида фикрлаганидан шундай қилган... Энг юксак фикрловчи аслида хақиқий мўмин бўлади, чунки у юз йилларни эмас, балки Қиёматни фикрлаб иш кўради. Аллоҳ Таоло инсонни шундай қилиб яратди, лекин инсон аста секин охиратни эсидан чиқариб, шу дунё билан ўралашиб қолса, охир оқибат хайвон сингари аъзо эҳтиёжлари ва ғариза эҳтиёжлари турткисига қараб харакатга келадиган бўлиб қолади ва фикрлаши ҳам саёзлашиб кетади. Шунинг учун “фикр саёзлашган сари...” деб, душман бостириб келиши оқибатида, бақо ғаризасининг турткисидан фикрлаганда ватандошлик робитаси вужудга келишини ва воқеълик ўзгариши билан ғаризага бўлган тасирига қараб робита ҳам кучлик ёки заиф бўлиб ўзгашини айтяпди. Бу ғаризани турткиси йўқолиши билан у тўғрисидаги фикрлаш ҳам йўқолади.

Тор фикр эса: инсон фақат ўзинигина фикрлаб иш кўрганда энг тор бўлади. М: мен нима қилсам яхши яшайман деб фақат ўзи ҳақида фикрлайди, бошқа хеч кимни ўйламайди. Бу энг тор фикрловчидир. Энди мен отаман деб, фарзанлари тўғрисида ҳам фикрласа, ёки фалончининг ўғлиман деб, ака укалари, кейин жиянлари, ёки мен фалончилар авлодиман деб, узоқ яқин қариндошларини ҳам қўшиб фикрласа уни фикрлаши кенгая бошлаган бўлади. Бундай инсон фақат ўзинигина ўйлайдиган худбиндан кўра кенгроқ бўлади. Мен фалон қабиладанман ёки мен фалон миллатданман деб фикрлаш ҳам аввалгисидан кўра кенгроқ бўлсада, лекин инсонга лойиқ фикрлаш эмас. Инсон “мен инсонман” деб фикрласа ва инсон қандай бўлиши тўғрисида фикрлаб, ўзига ҳам, бошқаларга ҳам ўша фикрдан келиб чиқиб иш кўрса унинг фикри кенгайган ҳисобланади. Мўмин энг кенг фикрлик бўлиши керак , чунки Аллоҳ Таоло инсонни ўзидан ноиб қилиб яратганда, на фақат инсонлар тўғрисида, балки жамики маҳлуқотлар тўрисида фикрлаб, иш кўришни зиммасига юклаган. Бир мушук тўғрисида дўзаҳи бўлган аёл ҳақидаги ҳадис ёки Умар(р.а)нинг Ироқда бир от тойилиб кетса, шу тўғрисида Аллонинг хузурида жавоб беришдан қўрқаман деб фикрлашидан аён бўляпдики, мўмин хеч қандай зулм бўлиб қолмайдиган қилиб фикр юритиб, иш қилиш зиммасида. Бундай масъулиятни эсдан чиқариб, ғаризаси турткисидан фақат ўзинигина ўйлайдиган даражада фикри торайиб қолган инсон ҳар бир нарсага ҳудбинларча ёндошади ва бошлиқлик ҳам бақо ғаризасини қондирганлигидан унга сурбетларча интилади... Бир миллатни бошлиқ бўлиши шу миллатнинг ҳар бир вакилига тааллуқлик бўлганидан ўзаро шу мақсад асосида бирлашиб, харакат қилишади. Бу эса миллатчилик робитасидир.
Муттақий