بسم الله الرحمن الرحيم
ХУЛҚЛАР
Гўзал ҳисобланадиган хулқлар
- Тақво қилиш ва шубҳаланмаслик:
Хузайфа ибн Ямон ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«فَضْلُ الْعِلْمِ خَيْرٌ مِنْ فَضْلِ الْعِبَادَةِ, وَخَيْرُ دِينِكُمُ الْوَرَعُ»
«Илм фазилати ибодат фазилатидан яхшироқдир, динингларнинг энг яхшиси тақводир», деганлар. Табароний ва Баззор ривояти. Уни Мунзирий ҳам ҳасан иснод билан ривоят қилган.
Нўъмон ибн Башир р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в. шундай деганлар:
«إِنَّ الْحَلاَلَ بَيِّنٌ, وَإِنَّ الْحَرَامَ بَيِّنٌ, وَبَيْنَهُمَا مُشْتَبِهَاتٌ لاَ يَعْلَمُهُنَّ كَثِيرٌ مِنْ النَّاسِ, فَمَنْ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَعِرْضِهِ, وَمَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ, كَالرَّاعِي يَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكُ أَنْ يَرْتَعَ فِيهِ, أَلاَ وَإِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى, أَلاَ وَإِنَّ حِمَى اللَّهِ مَحَارِمُهُ, أَلاَ وَإِنَّ فِي الْجَسَدِ مُضْغَةً, إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ, وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ, أَلاَ وَهِيَ الْقَلْبُ»
«Ҳалол аниқ ва равшандир. Ҳаром ҳам аниқ ва равшандир. Унинг ўртасида шубҳали нарсалар борки, кўп одамлар уни билмайдилар. Кимки шубҳалардан эҳтиётланса, дини ва обрўсининг софлигини сақлаб қолибди. Кимки шубҳаларга тушиб қолса, ҳаромга тушиб қолибди. Қўриқхона атрофида қўй боқиб юрган чўпонга ўхшабки, қўйлари ўша тарафга ўтлаб кетай дейди. Огоҳ бўлингларки, ҳар бир подшоµнинг бир қўриқхонаси бордир. Огоҳ бўлингларки, Аллоҳнинг қўриқхонаси У ҳаром қилган ишлардир. Огоҳ бўлингларки, жасадда бир парча гўшт бўлиб, агар у ўнгланса, бутун жасад ўнгланади, агар у бузилса, бутун жасад бузилади. Огоҳ бўлингларки, у қалбдир» (муттафақун алайҳ).
Наввос ибн Самoон р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«الْبِرُّ حُسْنُ الْخُلُقِ, وَالإِثْمُ مَا حَاكَ فِي صَدْرِكَ, وَكَرِهْتَ أَنْ يَطَّلِعَ عَلَيْهِ النَّاسُ»
«Яхшилик гўзал хулқдир. Гуноҳ эса ичингда тугун бўлиб турган, одамларнинг ундан огоҳ бўлиб қолишларидан чўчиган ишингдир», дедилар. Муслим ривояти.
Вобиса ибн Муаббад р.а ривоят қилади: «Савобдан ҳам, гуноҳдан ҳам ҳеч нарсани қолдирмасдан ҳаммасини сўрамоқчи бўлиб, Пайғамбар с.а.в.нинг олдиларига борган эдим, менга:
«ادْنُ يَا وَابِصَةُ, فَدَنَوْتُ مِنْهُ حَتَّى مَسَّتْ رُكْبَتِي رُكْبَتَهُ, فَقَالَ لِي: يَا وَابِصَةُ أُخْبِرُكَ عَمَّا جِئْتَ تَسْأَلُ عَنْهُ؟ قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِي, قَالَ: جِئْتَ تَسْأَلُ عَنْ الْبِرِّ وَالإِثْمِ, قُلْتُ: نَعَمْ, فَجَمَعَ أَصَابِعَهُ الثَّلاَثَ فَجَعَلَ يَنْكُتُ بِهَا صَدْرِي وَيَقُولُ: يَا وَابِصَةُ اسْتَفْتِ قَلْبَكَ, الْبِرُّ مَا اطْمَأَنَّ إِلَيْهِ النَّفْسُ, وَاطْمَأَنَّتْ إِلَيْهِ الْقَلْبُ, وَالإِثْمُ مَا حَاكَ فِي الْقَلْبِ, وَتَرَدَّدَ فِي الصَّدْرِ, وَإِنْ أَفْتَاكَ النَّاسُ وَأَفْتَوْكَ»
«Яқинроқ кел, эй Вобиса», дедилар. Мен у кишига яқин бордим, ҳатто тиззам тиззаларига тегди. Менга: «Эй Вобиса, нимани сўраб келганингни айтайми?», дедилар. Мен: «ҳа, эй Расулуллоҳ, айтинг», дедим. У киши: «Савоб ва гуноҳ ҳақида сўрагани келдинг», дедилар. Мен: «ҳа», дедим. Учта бармоқларини тўплаб, улар билан кўксимга нуқиб: «Эй Вобиса, қалбингдан фатво сўра. Одамлар ҳар қанча фатво бермасин, савоб бу – қалбинг таскин топган, ва хотиржам бўлган нарсадир, гуноҳ эса қалбингда тугун бўлиб, ичингда иккиланишни пайдо қилган ишдир», дедилар». Мунзирий айтадики, Аҳмад уни ҳасан иснод билан ривоят қилган. Нававий айтадики, бу ҳасан ҳадисни Аҳмад ва Дорамийлар ўзларининг «Муснад»ларида ривоят қилишган.
Абу Саълаба Ҳошоний р.а. ривоят қилади: «Мен: «Эй Расулуллоҳ, менга нима ҳалолу, нима ҳаромлигини айтиб беринг», деган эдим, у киши:
«الْبِرُّ مَا سَكَنَتْ إِلَيْهِ النَّفْسُ, وَاطْمَأَنَّ إِلَيْهِ الْقَلْبُ, وَالإِثْمُ مَا لَمْ تَسْكُنْ إِلَيْهِ النَّفْسُ, وَلَمْ يَطْمَئِنَّ إِلَيْهِ الْقَلْبُ, وَإِنْ أَفْتَاكَ الْمُفْتُونَ»
«Муфтийлар ҳар кимга фатво бермасин, савоб бу – ичингга таскин, қалбингга хотиржамлик берган ишдир-нарсадир, гуноҳ эса ичингга таскин, қалбингга хотиржамлик бермаган ишдир-нарсадир», дедилар». Мунзирий айтадики, уни Аҳмад ишончли санад билан ривоят қилган. Ҳайсамий айтадики, уни Аҳмад ва Табароний ривоят қилган. «Саҳиҳ»да унинг дастлабки қисми бор, одамлари ишончли.
Анас р.а. ривоят қилади:
«وَجَدَ تَمْرَةً فِي الطَّرِيْقِ فَقَالَ: لَوْلاَ أَنِّي أَخَافُ أَنْ تَكُونَ مِنْ الصَّدَقَةِ لأَكَلْتُهَا»
«Пайғамбар с.а.в. йўлдан бир хурмо топиб олиб: «Агар бунинг садақа бўлиши мумкинлигидан қўрқмаганимда, уни еган бўлардим», дедилар» (муттафақун алайҳ).
Ҳасан ибн Али р.а. ривоят қилади: Пайғамбар с.а.в.дан:
«دَعْ مَا يَرِيبُكَ إِلَى مَا لاَ يَرِيبُكَ»
«Сени шубҳага солаётган нарсани тарк қил, шубҳага солмайдиган нарсани ол», деган ҳадисни ёдлаб олдим. Термизий, ибн Ҳиббон ривояти. Термизий уни, саҳиҳ ҳасан, деган. Ибн Ҳиббон ўзининг «Саҳиҳ»ида чиқарган. Уни Насоий ҳам ривоят қилган.
Атийя ибн Урва Саъдий р.а.дан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«لاَ يَبْلُغُ الْعَبْدُ أَنْ يَكُونَ مِنْ الْمُتَّقِينَ, حَتَّى يَدَعَ مَا لاَ بَأْسَ بِهِ حَذَرًا لِمَا بِهِ بَأْسٌ»
«Банда ҳечқиси йўқ нарсани-ишни, ҳечқиси бўлиб қолишидан эҳтиётланиб, тарк қилмагунча, тақводорлардан бўлиш даражасига етмайди», деганлар. Бу ҳадисни Ҳоким ривоят қилиб, исноди саҳиҳ, деган ва уни Заҳабий маъқуллаган.
Абу Умома р.а. ривоят қилади:
«سَأَلَ رَجُلٌ النَّبِيَّ مَا الإِثْمُ؟ قَالَ: إِذَا حَاكَ فِي نَفْسِكَ شَيْءٌ فَدَعْهُ, قَالَ فَمَا الإِيمَانُ؟ قَالَ: إِذَا سَاءَتْكَ سَيِّئَتُكَ وَسَرَّتْكَ حَسَنَتُكَ فَأَنْتَ مُؤْمِنٌ»
«Бир киши Пайғамбар с.а.в. дан «Гуноҳ нима?», деб сўраган эди: «Агар ичингда бир нарса тугун бўлиб туриб қолса, уни тарк қил», дедилар. «Иймон нима?», деб сўраган эди: «Агар ёмон ишинг сени хафа қилса, яхши ишинг эса хурсанд қилса, демак, сен мўминсан», дедилар». Мунзирий айтадики, бу ҳадисни Аҳмад саҳиҳ иснод билан ривоят қилган.
- Олимларни, фозилларни ва катта ёшлиларни улуғлаш:
Аллоҳ Таоло айтади:
قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُوا الآلْبَابِ
– „Айтинг: «Биладиган зотлар билан билмайдиган кимсалар баробар бўлурми?! Дарҳақиқат, фақат ақл эгаларигина панд-насиҳат олурлар»“. [39:9]
Жобир р.а. ривоят қилади: Пайғамбар с.а.в. Уҳудда ҳалок бўлганлардан икки кишини бир қилиб:
«أَيُّهُمَا أَكْثَرُ أَخْذًا لِلْقُرْآنِ؟ فَإِذَا أُشِيرَ إِلَى أَحَدِهِمَا قَدَّمَهُ فِي اللَّحْدِ»
«Қайси бири Қуръонни кўпроқ ушларди?», деб сўрадилар. Улардан бирига ишора қилинса, ўшанисини аввал лаҳадга қўярдилар». Бухорийдан.
Ибн Аббос р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«الْبَرَكَةُ فِي أَكَابِرِكُمْ»
«Барака катталарингиздадир», деганлар. Ҳоким, ибн Ҳиббондан. Ҳоким уни Бухорий шартига кўра, саҳиҳ, деган. Ибн Ҳиббон уни ўзининг «Саҳиҳ»ида чиқарган. Ибн Муфлиҳ «Одоб»да исноди ишончли деган.
Абдуллоҳ ибн Умар р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا, وَيَعْرِفْ حَقَّ كَبِيرِنَا »
«Кичигимизга шафқат қилмаган ва каттамизнинг ҳаққини билмаган одам биздан эмас», дедилар. Ҳоким ривоят қилиб, саҳиҳ, деган ва Заҳабий уни маъқуллаган.
Убода Ибн Сомит р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«لَيْسَ مِنْ أُمَّتِي مَنْ لَمْ يُجِلَّ كَبِيرَنَا, وَيَرْحَمْ صَغِيرَنَا, وَيَعْرِفْ لِعَالِمِنَا حَقَّهُ»
«Каттамизни улуғламаган, кичигимизга шафқат қилмаган ва олимимизнинг ҳаққини билмаган одам менинг умматимдан эмас», дедилар. Мунзирий айтадики, Аҳмад уни ҳасан иснод билан ривоят қилган. Ҳайсамий айтадики, уни Аҳмад ва Табароний ривоят қилганлар, исноди ҳасан.
Амр ибн Шуайб отасидан, у бобосидан ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا, وَيَعْرِفْ شَرَفَ كَبِيرِنَا»
«Кичигимизга шафқат қилмаган ва каттамизнинг шарафини билмаган одам биздан эмас», деганлар. Аҳмад, Термизий, Абу Довуд ва Бухорийлардан. Бухорий уни «ал-Адаб ал-муфрад»да чиқарган. Нававий уни, саҳиҳ ҳадис, деган.
Абдуллоҳ ибн Масъуд р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
«لِيَلِنِي مِنْكُمْ أُولُو الأَحْلاَمِ وَالنُّهَى, ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ثَلاَثًا, وَإِيَّاكُمْ وَهَيْشَاتِ الأَسْوَاقِ»
«Менинг ёнимда сизлардан вояга етганлар, мулоҳазалилар турсинлар, кейин уларнинг яқинидагилар», деб уч бора айтиб, (охирида) «Бозорларнинг шовқин-суронларидан узоқ юринглар», деб (қўшиб) қўйдилар. Муслимдан.
Абу Саъид Самура ибн Жундуб р.а. ривоят қилади: «Мен Пайғамбар с.а.в.нинг даврларида ёш бола эдим. У кишидан ҳадисларни ёдлаб олардим. Мендан ёшлари катта кишилар бўлган пайтлардагина мени гапиришдан қайтарардилар» (муттафақун алайҳ).
Абу Мусо р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в. шундай деганлар:
«إِنَّ مِنْ إِجْلاَلِ اللَّهِ إِكْرَامَ ذِي الشَّيْبَةِ الْمُسْلِمِ, وَحَامِلِ الْقُرْآنِ غَيْرِ الْغَالِي فِيهِ وَلاَ الْجَافِي عَنْهُ, وَإِكْرَامَ ذِي السُّلْطَانِ الْمُقْسِطِ»
«Қари мусулмонни сийлаш, Қуръонни ҳаддан ошмасдан, тарк этмасдан ёдлаган ҳофизи Қуръонни сийлаш, адолатли султонни сийлаш Аллоҳни улуғлаш жумласидандир». Абу Довуд ривоят қилган. Нававий уни, ҳасан ҳадис, деган. Ибн Муфлиҳ, ишончли санад билан, деган.
