بسم الله الرحمن الرحيم
ХУЛҚЛАР
Гўзал ҳисобланадиган хулқлар
3
Ростгўйлик, содиқлик
Ростгўйлик, содиқлик иккиси ҳам арабчада الصدق сидқ деб ишлатилади. Ўзбекчада ҳам қарийб бир маънода, лекин озгина фарқи бор.
Ростгўйлик нима экани ҳаммага маълум, яъни оғзаки айтилиб ёки ёзилиб, вокеъликни ифодалаётган гап-сўз ўз вокеълигига тўғри келиши экани ҳаммага маълум. Лекин тингловчи тушуниб турганда ёки ҳазл-муоиба қилиб ёки ёш болаларни чалғитиб қўйиш учун ишлатилган гап-сўзлардан ёлғонни енгил санашда адашиб қоламиз. Гап-сўз ўз воқеълигига тўғри келмаса – ҳатто ҳазиллашишда ёки ёш гўдакка ишлатилган бўлса-да – у ёлғон бўлади ва сўзловчини ростгўйликдан чиқариб қўяди.
Росулуллоҳ с.а.в. ҳазиллашиб ҳам ёлғон гапирмаганлар.
حَدَّثَنَا عَبْدُ بْنُ حُمَيْدٍ قَالَ: حَدَّثَنَا مُصْعَبُ بْنُ الْمِقْدَامِ قَالَ: حَدَّثَنَا الْمُبَارِكُ بْنُ فَضَالَةَ، عَنِ الْحَسَنِ قَالَ : أَتَتْ عَجُوزٌ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، ادْعُ اللَّهَ أَنْ يُدْخِلَنِي الْجَنَّةَ، فَقَالَ: «يَا أُمَّ فُلَانٍ، إِنَّ الْجَنَّةَ لَا تَدْخُلُهَا عَجُوزٌ» قَالَ: فَوَلَّتْ تَبْكِي فَقَالَ: «أَخْبِرُوهَا أَنَّهَا لَا تَدْخُلُهَا وَهِيَ عَجُوزٌ» إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: {إِنَّا أَنْشَأْنَاهُنَّ إِنْشَاءً فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْكَارًا عُرُبًا أَتْرَابًا} [الواقعة]
Абду ибн Ҳумайд бизга шундай деди: Мусъаб ибн Миқдам бизга ривоят қилди: Ал-Муборак ибн Фузола Ҳасан – розияллоҳу анҳу – дан ривоят қилади: Расулуллоҳ – саллаллоҳу алайҳи ва саллам – ҳузурларига бир кампир келди. У кампир: “Ё Расулуллоҳ, мени жаннатга киритишини сўраб дуо қилинг”, дедилар. Росулуллоҳ – саллаллоҳу алайҳи ва саллам -: эй, фалончининг онаси, албатта жаннатга кампир кирмайди – дедилар. Бас, у йиғлаб юз ўгирди, шунда, Росулуллоҳ – саллаллоҳу алайҳи ва саллам – у кампир ҳолида жаннатга кирмайди. Аллоҳ қуйидагича:
إِنَّا أَنْشَأْنَاهُنَّ إِنْشَاءً فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْكَارًا عُرُبًا أَتْرَابًا
Албатта, Биз уларни бошқадан пайдо қилдик. Сўнг, уларни бокиралар, тенгдош маҳбубалар қилдик – демоқда деб, унга хабар беринглар, деди. (Воқиъа сураси, 36-Оят).
Содиқлик – гап-сўзларда ҳам бўлади, ваъдада ҳам, дўстликка ҳам ишчи ёки рахбарликда ҳам, эр-хотинликда ҳам бўлади. Ваъдасига содиқ, дўстига содиқ, ишчисига содиқ, рахбарига содиқ ва ҳоказо.
Ростгўй, содиқ бўлиш учун на хазиллашиб, на ёш болаларга ва на кулдириш учун ёлғон гапириб бўлмайди.
Ростгўйлик ва содиқлик далиллари:
Аллоҳ Таоло айтади
یَـٰۤأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا۟ ٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَكُونُوا۟ مَعَ ٱلصَّـٰدِقِینَ
Эй иймон келтирганлар, Аллоҳга тақво қилинглар ва содиқлар ила бирга бўлинглар. (Тавба сураси, 119-Оят).
Ва яна шандай дейди:
فَلَوۡ صَدَقُوا۟ ٱللَّهَ لَكَانَ خَیۡرࣰا لَّهُمۡ
Аллоҳга содиқ қолсалар, ўзларига яхши бўлур эди. (Муҳаммад сураси, 21-Оят).
Ибн Масъуд ривоятида Пайғамбар с.а.в. шундай деганлар:
عليكم بالصِّدقِ فإنَّ الصِّدقَ يَهدي إلى البرِّ وإنَّ البرَّ يَهدي إلى الجنَّةِ وما يزالُ الرَّجلُ يصدقُ ويتحرَّى الصِّدقَ حتَّى يُكتبَ عندَ اللهِ صدِّيقًا
«Ростгўйликни ушланглар. Чунки ростгўйлик эзгуликка, эзгулик эса жаннатга олиб боради. Модомики киши рост сўзлаб, ростгўйликка риоя қилиб борар экан, бориб-бориб Аллоҳнинг наздида сиддиқ бўлиб ёзилиб қолади…» (муттафақун алайх).
Каъб ибн Молик ривоят қилишича, у Табук ғазотида Пайғамбар с.а.в.дан орқада қолган пайтда шундай деган экан:
وقُلتُ: يا رَسولَ اللَّهِ، إنَّما نَجَّانِي اللَّهَ بالصِّدْقِ، وإنَّ مِن تَوْبَتي أنْ لا أُحَدِّثَ إلَّا صِدْقًا ما بَقِيتُ…
«Эй Расулуллоҳ, менга Аллоҳ ростгуйлигим туфай нажот берди. Энди, модомики тирик эканман, фақат ва фақат рост гапни гапиришим менинг бир тавбам бўлсин…». (муттафақун алайҳ).
Ҳасан ибн Али р.а. ривоят қилади: «Пайғамбар с.а.в.дан
دَعْ مَا يَرِيبُكَ إِلَى مَا لَا يَرِيبُكَ ، فَإِنَّ الصِّدْقَ طُمَأْنِينَةٌ ، وَالْكَذِبَ رِيبَةٌ
«Сени шубҳага солаётган нарсани тарк қилиб, ўрнига шубҳага солмайдиган нарсани ол, зеро ростлик хотиржамликдир, ёлғон эса шубҳаланаверишдир», деган ҳадисни ёдлаб олганман». Бу ҳадисни Термизий ривоят қилиб, саҳиҳ ҳасан, деган.
Абдуллоҳ ибн Амр р.а. ривоят қилади:
قيل لرسولِ اللهِ صلَّى اللهُ عليْهِ وسلَّمَ أيُّ الناسِ أفضلُ قال كلُّ مخمومِ القلبِ صدوقِ اللسانِ قالوا صدوقُ اللسانِ نعرفُه فما مخمومُ القلبِ قال هو التقيُّ النقيُّ لا إثمَ فيه ولا بغيَ ولا غِلَّ ولا حسدَ
«Эй Расулуллоҳ, одамларнинг қайсиниси афзалроқ?», деб сўрадилар. Дедиларки: «Қалби тоза, тили ростгўй одам». «Тили ростгўйнику биламиз, қалби тоза қандай булади?», дейилди. У бир покиза, тақводор қалбдирки, унда на бир жиноят(яъни фарзларни тарк қилиш ёки гуноҳ иш қилиш), на бир зўравонлик, на бир оғир олиш ва на бир ҳасадгўйлик бордир», дедилар Пайгамбар с.а.в.». Ибн Можа ривояти. Ҳайсамий ҳам, Мунзирий ҳам, унинг исноди саҳиҳ деганлар.
Абу Бакр Сиддиқ ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в.
عليكم بالصِّدْقِ ؛ فإنَّهُ مع البِرِّ ، وهُما في الجنةِ…
«Ростгўйликни маҳкам ушланглар, чунки у эзгулик билан биргадир, иккаласи эса жаннатдадир…..» – деганлар. Ибн Ҳиббон ўзининг «Саҳиҳ»ида чиқарган. Уни Табароний Мунзирий ва Ҳайсамий ҳасан, деб сифатлаган иснод билан Муовиядан ривоят қилган.
Абу Саъид Худрий ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар с.а.в:
التاجرُ الصَّدُوقُ الأمينُ : مع النَّبِيِّينَ ، والصِّدِّيقِينَ ، والشهداءِ
«Ростгўй-ҳалол савдогар пайгамбарлар, сиддиқлар, шаҳидлар билан биргадир», деганлар. Бу ҳадисни Термизий ривоят қилган ва ҳасан ҳадис, деган.
