بسـم الله الرحمن الرحيم
Фикрлар деганда, умматда ўз ҳаётий воқеалари хусусида фикрлаш жараёни мавжудлиги тушунилади. Бу ҳолат шу Уммат аъзоларининг барчаси воқеаларни кузатиш пайтида улар устидан ҳукм чиқариш учун ўзларидаги маълумотларни ишлата билишлари билан изоҳланади. Яъни, Уммат аъзолари ўзларидаги маълумотларни воқеалар устидан ҳукм чиқариш учун ишлата билсалар, шунда уларда фикрлаш жараёни вужудга келади. Бошқача айтадиган бўлсак, бу ҳолат одамларда фикрлар мавжудлиги бўлиб, улар бу фикрларни ҳаётда ишлатиш билан янгилик кашф қила оладилар ва бу фикрларни муваффақиятли тарзда қайта-қайта ишлатиш натижасида уларда фикрлашнинг самарали тариқати ҳосил бўлади. Масалан: ўрта асрларда Европада юзага келган “демократия” мабдасини АҚШ ўзлаштириб, мана шу мабда асосида халқаро сиёсатдаги позициясини 1943-45 йили ўзгартирди ва 25 йил ичида Англия ва Франциядан дунё етакчилигини олиб қўйди (м: 1971 ўз долларини олтин низомига алмаштириши), ҳатто Россияга ҳам ўз нуфузини кирита олди. (м: долларни валюта сифатидаги таъсири) Нима учун Россия мана 25 йилдан бери, асосан охирги 15 йилда жиддий харакат қилса-да, халқаро сиёсатда “демократия” асосида ўз фойдасига ҳеч бир нарсага эриша олмаяпти? Лекин ҳали ўз давлатига эга бўлмаган Исломни АҚШ ўзи учун энг биринчи хавф деб билиб, Россияни хавф деб эътиборга олмаяпти, нега?! Буни ҳам ечиш учун фикр керак.
Енгилроқ мисол сифатида, фикрларни ишлатмасдан, кунлик ҳаётдаги ишларга кўникиш натижасида кун ўтказиши, ҳайвоний ҳаётга ўхшаб кун кечириш бўлиб қолади, чунки ҳайвонлар кунлик ҳаётларини доимий қилиб юрган ишларининг асосида, яъни шартли рефлекслар асосида ўтказади. Масалан: бир ҳайвон ўтган кунда қаердан тўйиб келган бўлса, бугунги кунда ҳам ўша томонга қараб йўл олади ва ҳоказо. Инсон ҳам кунлик ишларини одат сифатида қилса, фикрламаса у ҳам ўз ҳаётини яхшилик томон ўзгартира олмайди. Инсон бўлиб яралиб, ҳайвонлардек кун ўтса ҳисоб қабилида яшашини қандай тушунса бўлади?
Бунинг учун ҳам фикр керак.
Тўғри, Аллоҳ Таоло ҳукм қилиб қўйгандан кейин инсон учун бошқача фикр (ҳукм чиқариш)га ҳаққи йўқ. Умар ибн Абдулазиз ўз волийларига: Аллоҳнинг Китобидагидан ўзгача фикр бўлиши мумкин эмас. Албатта имомларнинг раъйи Китобда у ҳақида сўз бўлмаган, ҳамда ушбу мавзуда Росулуллоҳ (с.а.в)нинг суннатлари бўлмаган ўринларда бўлади, деб хат ёзган. Лекин ўша шаръий ҳукмларни амалга оширишда инсон ақлини ишлатади ва ўшани устида жавоб беради. Инсон ўз ишларини шаръий ҳукмлар асосида бажаришлиги ёки ўзи билгандек адо қилишлигига қараб, инсонлар бир-бирларидан фарқ қиладилар. Ҳар бир ишини шариат асосида ва ундаги тартиб бўйича амалга оширган мусулмон билан ишларини ақлан ечиб, кейин уларга шариатдан далиллар келтирган инсоннинг фарқини тушуниш учун ҳам фикр керак.
«… Кимки бўйнида байъат йўқ ҳолда ўлса, жоҳилият ўлими билан ўлибди». Муслим ривояти. Демак Набий (с.а.в) ҳар бир мусулмонга бўйнида байъат бўлишини фарз қилди, бўйнида байъатсиз ҳолда ўлган кимсани жоҳилият ўлими билан ўлибди, деб сифатлади. Байъат эса фақат халифага берилади, бошқа ҳеч кимга берилмайди. Бу ваъийддан сақланиб қолишни ҳам фикр ечиб беради.
Етакчини раҳбар қиладиган нарса фикр. Шунинг учун масъулнинг раъйи масъулиятдан ташқари кишининг раъйидан кўра аҳамияти кўпроқ бўлади. Имом Алий (р.а) ўз хутбаларининг бирида: «Итоат қилинмайдиган кишининг раъйи бўлмайди», деб жуда тўғри айтган эди. Чунки раъй билан ишлар бошқарилади ва умматлар устидан сиёсат юргизилади. Раъй билан ҳизб амири бошқа йигитларга фикрий етакчилик орқали раҳбарлик қилади. Шунингдек йигитлар ҳам Умматнинг ўз Исломий ҳаётини янгидан бошлаш учун ва ўз рисолатини бутун оламга етказиш учун уйғониши мақсадида раъй билан Уммат етакчилигини қўлга олишга саъй-ҳаракат қиладилар.
Фикрларни тингловчига етказишдаги далилнинг нечоғли аҳамиятга эга эканлиги эса, далилнинг инсон ҳис-туйғуларидан, рағбатларидан, истак-майлларидан олисда туриб фақат ақлнинг ўзигагина йўлланган хитоб эканлигидан келиб чиқади. Демак у сўзловчи билан тингловчи ўртасида холис ажрим қилувчи ва бетараф ҳакам (ҳукм чиқарувчи)дир. Зеро, инсон устидан ақл ҳукмронлигидан кўра кучлироқ бирон ҳукмронлик йўқдир, ақл устидан эса фикр ҳукмронлигидан кучлироқ бўлган бирон ҳукмронлик йўқ, фикр эса фақат далил билангина ҳукмрокликка эга бўлади. Шундай қилиб одамларга фикрни далилсиз етказувчи киши худди жанг майдонидаги қуролсиз аскарга ўхшаб қолади.
Тўғри далил келтирилган пайтда тингловчи одам покиза, олийжаноб инсон бўлса, бундай далилга яхши муносабат билдирмасдан иложи йўқ. Тингловчи кибру ҳаво қилган кимса бўлса, бундай далилга билдирмай, ичида яширин яхши муносабат билдиришдан ўзга чораси бўлмайди. Чунки инсон гарчи ташқи кўринишда тўғри далилга рад жавоби бера олса ҳам, лекин у тўғри фикр ёки тўғри раъй билан таъсирланмасдан қола олмайди. (давоми бор).
Абу Аюб Муҳаммад.
