Савол жавоб майдони

Ва алайкум ассалом ва раҳматуллоҳи ва барокатуҳ.

Қарилик ёки тузалиши умид қилинмаётган касаллик сабабидан рўза тутишга ожиз бўлган мўминлар тутолмай қолган рўзалари учун фидя тўлайдилар. Аллоҳ Таоло айтади:

وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ

(Кексалик ёки заифлиги сабабли) рўза тутишга қийналадиган кишилар зиммасида бир мискин-бечоранинг бир кунлик таоми- фидя( тўлашлари) лозим. Бас, ким ўз ихтиёри билан зиёда яхшилик қилса (лозим бўлганидан ортиқроқ фидя тўласа), ўзига яхши. [2:184]
Мужтаҳидлар рўза тутишга ожиз мўмин ҳар куни учун бир мискинни ўз давридаги таом билан таомлантириши керак, таом ўрнига пули бериб қўйиш жоиз эмас деган ҳукмда иттифоқ қилишган, чунки Росулуллоҳ(с.а.в)нинг даврларида ҳам пул бор эди. Лекин таом ўрнига пул тўлаш жоизлигига бирорта насс ворид бўлган эмас. Шунинг учун (الطعام) ёки (الاطعام) калималари билан келган ҳукмларда таом ўрнига пул бериш билан ҳукм адо қилинган бўлмайди.

Аввалда фидя учун буғдой, арпа ёки хурмо бўлган бўлса, хозирда ун, гуруч каби таом турлари билан адо қилинади. Аммо фидяни миқдори қанчалигида ихтилофга боришган. Ҳанафия мазҳабида фидянинг миқдори бир соъ, фақат буғдой(ун)дан ярим соъ қилиб белгиланган. 1Соъ - 4 мудд кайл, яъни 4Х544г мудд вазни = 2176г ёки 2,176 кг.га тенг.

Фидяни алоҳида-алоҳида қилиб ҳар кунлигини кунлик қилиб бериш афзал. Тутилмай қолган кунларини ҳар бири учун бир мискинни эътиборга олиб, ҳаммасини бир кунда тарқатиши ҳам ёки таом таёрлаб бериши ҳам жоиз. Анас ибн Молик(р.а) ёши улғайиб, рўза тутишга қодир бўлмай қолган давларида рамазоннинг охирида ўттизта камбағални таомлантирарди.

Фитр садасида ҳам ҳадисларда таом (الطعام) беришни буюрган. Абу Саид ал-Худрий шундай дейди: «Биз Расулуллоҳ(с.а.в) даврларида фитр закоти учун бир соъ таом ёки арпа ёки майиз ёки пишлоқ чиқарардик». Фитр садақаси берилиши вожиблигига далил ибни Умар(р.а) ҳадиси:

فَرَضَ صَدَقَةَ الْفِطْرِ عَلَى كُلِّ حُرٍّ وَعَبْدٍ ذَكَرًا أَوْ أُنْثَى صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا صَاعًا مِنْ تَمْرٍ وَصَاعًا مِنْ شَعِيرٍ (الترمذي)

“ҳар бир кичигу-каттага, ҳуру-қулга, хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл бўлсин бир соъ ҳурмо ва бир соъ арпа фарз бўлди”. Термизий ривояти. Ибни Аббос(р.а) келтирган ҳадисда:

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَأْمُرُنَا فِي هَذَا الْيَوْمِ أَنْ نُؤَدِّيَ صَدَقَةَ الْفِطْرِ عَنْ كُلِّ حُرٍّ وَعَبْدٍ نِصْفَ صَاعٍ مِنْ بُرٍّ أَوْ صَاعًا مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعًا مِنْ شَعِيرٍ

“Росулуллоҳ(с.а.в) бизга шу куни фитр садақасини ҳар бир қулу-ҳурдан адо қилишлигимизни буюрарди: буғдойдан ярим соъ ёки ҳурмодан бир соъ ёки арпадан бир соъ”. Аллоҳ Таолонинг калимасини олий қилиш мақсадида қамалиб қолганларга ёки нафақаси вожиб бўлмаган қариндошларга бериш билан икки фарзни адо қилган бўлади. Салмон ибн Омир(р.а)

Росулуллоҳ(с.а.в)дан ривоят қилади:
“албатта мискинга қилинган садақа садақадир. Қариндошга қилинган садақа икки иш: ҳам садақа, ҳам силаи-риҳимдир”. Имом Аҳмад, Нисоий ва ибни Можжаҳлар ривоят қилган. Вожиб бўлмаган нафл садақотларда эса, қорамоғидагиларга ҳам қилса бўлади. Пайғамбаримиз(с.а.в):

«خَيْرُ الصَّدَقَةِ مَا كَانَ عَنْ ظَهْرِ غِنًى، وَابْدَأْ بِمَنْ تَعُولُ»

«Энг яхши садақа беҳожатлик ортидан қилинганидир ва уни қарамоғингдагилардан бошлагин», дедилар. Бу ҳадисни Бухорий Абу Ҳурайрадан ривоят қилган.

Фитр садақасини бериш вақти ийд намозига чиқишдан аввал эканлигига ибни Умар келтирган ҳадис далилдир. Яъни шаввол ойи кўрингандан то ийд намози ўқилгунча адо қилинади. Ибни Умар(р.а) Росулуллоҳ(с.а.в)дан ривоят қилади:

كَانَ يَأْمُرُهُمْ أَنْ يُؤَدُّوا صَدَقَةَ الْفِطْرِ قَبْلَ أَنْ يَخْرُجُوا إلَى الْمُصَلَّى وَقَالَ : اغْنُوهُمْ عَنْ الْمَسْأَلَةِ فِي مِثْلِ هَذَا الْيَوْمِ

“бизни(ийд намози учун) намозгоҳга чиқишдан аввал фитр садақасини адо қилишлигимизга буюрарди: улар(мискин-камбағаллар)ни шундай кунда сўрашдан беҳожат қилиб қўйинглар”.
Ҳанафия мазҳабида фитр садақаси ўзига тўқ, бойларга вожиб қилинган. Пайғамбаримиз(с.а.в)нинг қуйидаги ҳадислари шуни баён қилган:

«إِنَّمَا الصَّدَقَةُ عَنْ ظَهْرِ غِنًى»

«Садақа беҳожатлик ортидан қилинади». ёки

«يَعْمِدُ أَحَدُكُمْ إِلَى مَالِهِ، لاَ يَمْلِكُ غَيْرَهُ، فَيَتَصَدَّقُ بِهِ، ثُمَّ يَقْعُدُ يَتَكَفَّفُ النَّاسَ»

«Бировинглар молга муҳтож бўлатуриб, ундан бошқа мулки бўлмаса ҳам садақа қилади-да, кейин одамлардан тиланиб ўтиради» деган ҳадисларидаги садақадан қайтариш асосий эҳтиёжларини қондиролмаётган камбағалнинг ўз эҳтиёжини қондиришга керак бўлиб турган молини садақа қилиши жоиз эмаслигини кўрсатаяпти. Чунки садақа беҳожатлик ортидан, яъни асосий эҳтиёжларини қондиришда одамларга муҳтож бўлмаслик ортидан қилинади. Энди кимнинг асосий эҳтиёжидан ортиқча моли бўлиб, асосий эҳтиёжларини қондирганидан кейин камолий эҳтиёжларини қондирмоқчи бўлса, унга камолий эҳтиёжларини қондириш учун ўз молига эҳтиёжи бўлса-да, ўзидан кўра камбағалларни афзал кўриши мандубдир. Аллоҳ Таоло айтади:

وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ

“гарчи ўзларида эҳтиёж бўлса-да, ўзларини қўйиб (ўзгаларни) ийсор-ихтиёр қилурлар. Кимки ўз нафсининг бахиллигидан сақлана олса, бас, ана ўшалар нажот топгувчи зотлардир”. [59:9]

Муттақий.