Савол жавоб майдони

Ва алайкум ассалом ва раҳматуллоҳи ва барокатуҳ.

Ризқ масаласини кўпчилик қадар масаласидек, мухлуқотлар яратилишида қандай бўлса, Қиёматгача ўшандек давом этадиган масала деб тушунишиб олган. Қадарни Аллоҳ Таоло ҳар бир нарсага белгилаб қўйган, у ўзгармайди, фақат Аллоҳ Таолонинг қазоси билангина ўзгариши мумкин. Аммо ризқ масаласи қадарга эмас, қазога ўҳшайди, яъни Қазо Аллоҳ Таолонинг Қиёматгача биз билган билмаган, ҳар лаҳзада содир бўлаётган ишлари. Ундай ишларга фақат таслим бўламиз. Лекин тоғдан тош тушиб кетиб, бир инсонни жароҳатлаши ёки ҳалок қилиши Аллоҳнинг қазоси бўлсада, тош тушуб кетиш эҳтимоли бор жойлардан узоқ бўлиш банданинг иши. Ёки ёш болалар томдан ёки дарахтлар тепасидан йиқилиб, жароҳатланиши ёки ҳалок бўлиши Аллоҳ Таолонинг қазоси бўлсада, ундай жойларда болаларни ўйнашларини ман қилиш ота-онанинг, катталарнинг вазифаси. Шунга ўҳшаб, ношукр бўлиш ёки силаи-раҳимни узиш, муҳтошларга ёрдам бермаслик каби ишлар ризқни камайишига сабаб бўлса, шукр қилиш, муҳтожларга ёрдам бериш, силаи-раҳим қилишлар ризқни кўпайишига сабаб бўлади. Тош тушиши ёки томдан йиқилиши қазо бўлсада, инсоннинг унга алоқадор ишлари ҳам бор. Бундай ишларни тажрибаси кўп қариялар ёки шу соҳани ўрганган мутаҳассислар билади. Шунга ўҳшаб, ризқ Аллоҳ Таолонинг иши бўлсада, инсонни унга алоқадор ишлари бор. Қандай жойларда ризқ кўп бўлишини эса, фақат Аллоҳ Таоло билади. Улардан айримларини айтиб ўтаман.
1. Тақво. Аллоҳ Таоло айтади:

وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا ۩ وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ
Ким Аллоҳдан қўрқса, У зот унинг учун (барч ғам-кулфатлардан) чиқар йўлни (пайдо) қилур. Ва уни ўзи ўйламаган томондан ризқлантирур. [65: 2-3]
2. Аввал қилиб юрган ношаръий ишларига изтиғфор ва тавба. Аллоҳ Таоло айтади:

اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا () يُرْسِلْ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا ۩
وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا()مَا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا
«Парвардигорингиз (Аллоҳ)дан мағфират сўранглар, албатта У ўта мағфиратли бўлган зотдир. (Шунда) У зот устларингизга осмондан ёмғир қуйдирур. Ва сизларга мол-дунё, бола-чақа билан мадад берур ҳамда сизларга боғу бўстонлар (ато) қилур ва сизларга оқар дарёлар (ато) қилур. Нега сизлар Аллоҳни улуғлашни (яъни Унга ибодат қилишни) ўйламайсизлар?! [71: 10-13]
3. Аллоҳ Таолога таваккул қилиш, Аллоҳ Таоло айтади:

وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ
Ва уни ўзи ўйламаган томондан ризқлантирур. Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) Ўзи унга етарлидир. [65:3]
4. Никоҳланиш. Аллоҳ Таоло айтади:

وَأَنكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمْ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ
Ўз ораларингиздаги тул-беваларни ҳамда қул ва чўриларингизни яхшиларини уйлантиринглар. Агар улар камбағал бўлсалар, Аллоҳ уларни Ўз фазлу-карами билан бой-беҳожат қилур. Аллоҳ (фазлу-карами) кенг, билгувчидир. [24:32]
5. Садақа қилиш: Абу Ҳурайра(р.а) ҳадиси Қудсийда Росулулллоҳ(с.а.в)дан ривоят қилади:

عن أبي هريرة رضي الله عنه أن رسول الله - صلى الله عليه وسلم - قال : قال الله فى حديثه القدسى: أَنْفِق يا ابن آدم أُنْفِق عليك
“энфоқ-эҳсон қил, энг Одам фарзанди, шунда мен ҳам сенга инфоқ қиламан”. Бухорий ва Муслим ривоятлари. Аллоҳ Таоло айтади:

وَمَا أَنفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ
– Не бир нарсани инфоқ-эҳсон қилсангизлар, бас (Аллоҳ) унинг ўрнини тўлдирур. У ризқ бергувчиларнинг энг яхшисидир. [34:39]
Абу Ҳурайра(р.а) ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар(с.а.в) шундай деганлар:

«مَا مِنْ يَوْمٍ يُصْبِحُ الْعِبَادُ فِيهِ إِلاَّ مَلَكَانِ يَنْزِلاَنِ, فَيَقُولُ أَحَدُهُمَا اللَّهُمَّ أَعْطِ مُنْفِقًا خَلَفًا, وَيَقُولُ الآخَرُ اللَّهُمَّ أَعْطِ مُمْسِكًا تَلَفًا»
«Бандалар тонг оттирадиган ҳар бир кунда икки фаришта тушиб, улардан бири: «Эй Аллоҳим, сахийга сарфлаганининг ўрнига бошқасини бер» деб, иккинчиси эса: «Эй Аллоҳим, бахилга талофат бер», деб дуо қиладилар» (муттафақун алайҳ).

Бу келтирганларимиз баъзилари ҳалос. Мавзуъ тушунарли бўлиши учун келтириб ўтдим. Қуйида бизнинг ризқ ҳақидаги фикримизнинг муфассал баёни:

Ризқ
Далолати қатъий бўлган жуда кўп оятлар Қуръонга иймон келтирадиган киши учун ризқ Аллоҳнинг қўлида эканлигига, уни хоҳлаган бандасига ато этишига ишонмаслик учун ҳеч қандай ўрин қолдирмайди. Ризқ масаласи қадар масаласидан ўзгачадир. Чунки қадар, Аллоҳ таоло фалон ишни содир этилишидан олдин билиши ва бу ишни Лавҳул маҳфузга ёзиб, тақдир китобига битиб қўйишидир. Аммо ризқ эса, Аллоҳ фалон банданинг ризқланишини билиб, унинг ризқини ёзиб, тақдирига битиб қўйишидангина иборат бўлмай, балки шу билан бир қаторда, яъни ризқини тақдирга битиб қўйиши билан бир қаторда, ризқ берувчи зот банда эмас, Аллоҳ эканлигидир. Оятлар мана шунга далолат қилади:

لاَ نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى
- «Биз сиздан ризқ сўрамаймиз. (билъакс) Ўзимиз сизга ризқ берурмиз. Чиройли оқибат-жаннат аҳли тақвоникидир». [20:132]

وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمْ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ
- «Аллоҳ сизларга ризқ қилиб берган ҳалол, пок нарсалардан енглар ва ўзларингиз иймон келтирган Аллоҳдан қўрқинглар!». [5:88]

اللَّهُ لَطِيفٌ بِعِبَادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْقَوِيُّ العَزِيزُ
- «Аллоҳ бандаларига меҳрибондир. У Ўзи хоҳлаган кишиларига (кенг-мўл) ризқ берур. У кучли, қудратлидир». [42:19]

كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمْ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ
- «Аллоҳ сизларга ризқ қилиб берган нарсалардан енглар ва (ўзингизча ҳалол-ҳаром деб) шайтоннинг изидан эргашманглар!. Албатта у сизлар учун очиқ душмандир». [6:142]

فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمْ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاشْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ
- «Бас, Аллоҳ сизларга ризқ қилиб берган ҳалол-пок нарсалардан енглар ва Аллоҳга ибодат этгувчи бўлсангизлар, У Зотнинг неъматларига шукр қилинглар». [16:114]

وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
- «Аллоҳ Ўзи хоҳлаган кишиларга беҳисоб ризқ берур». [24:38]

إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
- «Албатта Аллоҳ Ўзи истаган кишиларга беҳисоб ризқ берур». [3:37]

وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
- «Истаган кишингга беҳисоб ризқ берурсан». [3:27]

وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَحْتَسِبُ
- «Ким Аллоҳдан қўрқса У Зот унинг учун (барча ғам-кулфатлардан) чиқар йўлни (пайдо) қилур ва уни ўзи ўйламаган томондан ризқлантирур». [65:2-3]

وَكَأَيِّن مِنْ دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ
- «Ўз ризқу рўзини кўтара (яъни топа) олмайдиган қанча-қанча жонзотлар бордир. Aллоҳ уларга ҳам, сизларга ҳам ризқу рўз берур. У эшитгувчи, билгувчидир». [29:60]

اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
- «Аллоҳ бандаларидан Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини кенг қилур ва (Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини) танг қилур. Aлбатта Аллоҳ барча нарсани билгувчидир». [29:62]

يَاأَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنْ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ
- «Эй инсонлар, Сизларга Аллоҳ ато этган сон-саноқсиз неъматни эслангиз! Сизларга осмону заминдан ризқу рўз берадиган Аллоҳдан ўзга биронта яратувчи борми?! Ҳеч бир илоҳ йўқ, магар Унинг Ўзигина бордир. Бас, қаёққа бурилиб кетмоқдасизлар?!». [35:3]

أَمَّنْ هَذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ
- «Агар (Раҳмон) Ўз ризқини ушлаб-тўхтатиб қўйса сизларга ризқу рўз берадиган ўша зот ким ўзи?! Йўқ, улар (кофирлар) катта кетишда ва (ҳақдан) йироқлашишда давом этдилар». [67:21]

وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ
- «Болаларингизни камбағалликдан (қўрқиб) ўлдирмангиз – Биз сизларни ҳам, уларни ҳам ризқлантирурмиз».[6:151]

وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ
- «(Эй инсонлар), болаларингизни йўқчиликдан қўрқиб ўлдирмангизлар уларга ҳам, сизларга ҳам Биз Ўзимиз ризқ берурмиз». [27:31]

وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِنْ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَيْئًا وَلَا يَسْتَطِيعُونَ
- «Ва Аллоҳни қўйиб, улар учун осмонлар ва ердан бирон нарсани ризқ қилиб бера олмайдиган, ҳеч нарсага қодир бўлмайдиган бутларга ибодат қилурларми?!». [16:73]

ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَنْ رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ
- «Аллоҳ бундоқ бир мисол келтирур: Ҳеч нарсага кучи етмайдиган эгалик (бировга қарам) қул билан Биз Ўз тарафимиздан чиройли-мўл ризқ бериб, ўша ризқдан яширин ё ошкора инфоқ-эҳсон қилаётган (эркин) бир киши баробар бўлурми? Ҳамду сано Аллоҳникидир. Лекин уларнинг кўплари буни билмайдилар». [16:75]

وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ
- «Агар Аллоҳ бандаларига ризқни кенгайтириб (тўкин-сочин қилиб) юборса, улар ер юзида ҳаддан ошиб, туғён қиладилар. Лекин У ризқни Ўзи хоҳлаган миқдорда бериб туради. Албатта У бандаларидан хабардор, уларни кўриб тургувчидир». [42:27]

وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِي
- «Энди қачон (Парвардигори) уни имтиҳон қилиб, ризқини танг қилиб қўйса, дарҳол: «Парвардигорим мени хор қилди», дер». [89:16]

وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ
- «Ўрмалаган нарса борки, барчасининг ризқи Аллоҳнинг зиммасидадир. У Зот уларнинг турар жойларини ҳам, борар жойларини ҳам билур. Ҳамма нарса очиқ-равшан китобда бордир».[11:6]

إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ
- «Зеро, Аллоҳнинг Ўзигина (барча халойиққа) ризқу рўз бергувчи, куч-қувват соҳиби ва қудратлидир». [51:58]

Ушбу оятлар Аллоҳнинг розиқ эканига, У хоҳлаган бандасига ризқ беришига, хоҳлаган бандасига ризқни мўл-кўл этиб, беҳисоб ато этишига қатъий далолат қилади. Ушбу оятларнинг барчасида ризқ Аллоҳга нисбат берилади. Ундан ўзга ризқ бергувчи йўқлигига ишора қилинади. Бу эса, ризқ бергувчи Аллоҳ эканига далолат қилади. Бу ҳақиқий иснод (тўлиқ нисбат бериш)дир. Бундан мақсад ризқни яратиш эмас, уни бажаришдир. Чунки иснод (нисбат бериш)даги асл маъно мажоз (кўчма маъно) эмас, ҳақиқий маънодир. Мажозга (кўчма маънога) эса фақат қарина билан бурилади. Бу оятларда эса иснодни (нисбат беришни) ҳақиқий маъносидан буриб юборадиган бирон қарина йўқдир. Демак, ризқни Аллоҳга нисбат бериш ҳақиқий нисбат бўляпти. Бунга қўшимча қилиб яна шуни айтиш керакки, ризқни инсонга нисбат берилиб, у ўзини ўзи ризқлантириши на оятда ва на ҳадисда келган. Балки ризқнинг нисбати барча нусусларда Аллоҳга берилиб келган. Аммо ризқни инсон ўзидан бошқасига беради деб ризқ беришни инсонга нисбат бериб келган оятлардаги кўзда тутилган маъно эса ризқ қилиб бериш деган маънони эмас, балки инсонларга мол беринглар деган маънони англатади. Масалан, Аллоҳ айтади:

وَلاَ تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمْ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ
- «(Қўл остингиздаги) ақлсиз кимсаларга (яъни ёш, нодон етимларга) Аллоҳ сизлар учун турмуш воситаси қилиб қўйган молларингизни (яъни қўлларингиздаги уларнинг молларини) бериб қўймангиз, балки уларни ўша моллардан едириб, кийдиринг». [4:5]

وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُوا الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ
- «Мерос тақсимида узоқ қариндошлар, етим ва мискинлар ҳам ҳозир бўлсалар уларни ҳам шу меросдан баҳраманд қилинглар». [4:8]

Аввалги оятдан мурод «уларга таом беринглар» иккинчи оятдан мурод эса, «сизларга етган ризқдан уларга ҳам беринглар» деган маънодир. Демак, бу - ризқни инсонларга нисбат бериш эмас, балки шу оятларда зикр қилинган кишиларга ризқдан бериш тўғрисидаги амрдир. Ризқ нисбати ризқни бажарувчи деган маънода келмаган. Бу фақат Аллоҳга хос. Шунинг учун «сизларни Биз ризқлантирамиз», «Роббингиз ризқлантиради», «Аллоҳнинг ризқидан енглар, ичинглар» деган оятларнинг барчасида ризқни бажариш нисбати Аллоҳга берилади ва Унга юкланади. Бу эса ёлғиз Аллоҳгина раззоқ экани ва ризқ Унинг қўлидалиги ҳақида, ҳеч бир таъвилни кўтармайдиган маънони беради. Шунга биноан, халқни Аллоҳ ризқлантиради деб иймон келтирмоқ вожиб. Чунки бунга бўлган далилнинг субути ҳам, далолати ҳам қатъийдир. Демак бунга ишониш фарз, ишонмаслик эса, куфрдир. Ким Аллоҳнинг раззоқлигига ишонмаса ҳақиқий кофир бўлади. Аллоҳ сақласин.

Мана бу - ризқ масаласининг иймон ва далил томонидан олиб қаралгандаги тушунчасидир. Лекин Аллоҳ таоло ўзининг раззоқлигига иймон келтиришга амр этганлиги билан бир қаторда инсонни ушбу ризқни ҳосил қилиш учун ҳаракат қилишга ҳам буюрди. У айтади:

هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ
- «У (Аллоҳ) сизлар учун ерни ҳокисор-бўйсунгувчи қилиб қўйган Зотдир. Бас, у (ер)нинг ҳар томонида (сайри-саёҳат қилиб ё тижорат билан ёки деҳқончиликни касб қилиб) þраверинглар ва (Аллоҳнинг берган) ризқи рўзидан енглар». [67:15]

Яна айтади:

فَإِذَا قُضِيَتْ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ
- «Энди қачон намоз адо қилингач ерга тарқалиб Аллоҳнинг фазлу марҳаматидан (ризқу рўз) истайверинглар». [62:10]

Аллоҳ ушбу икки оятда ризқни талаб этиш учун ҳаракат қилишга буюрди. Ризқни талаб этиш учун ҳаракат қилишга бўлган бу буйруқ раззоқ Аллоҳ эканлигига ҳужжат келтирадиган оятлар билан солиштирилса, Аллоҳнинг раззоқ эканлиги маъноси равшан бўлади ва шунинг билан Унинг раззоқлигига иймон келтириш маъноси шарҳланади. Аввалги оятларнинг барчаси Аллоҳнинг раззоқлигига, яъни ризқни инсон эмас, Аллоҳ беришлигига қатъий далолат қилади. Мана бу икки оят эса, Аллоҳнинг ризқни ҳосил қилиш учун меҳнат қилишга амр этади. Шунга биноан, Аллоҳнинг раззоқлиги маъноси шуки, ёлғиз Унинг Ўзигина ризқ беради. Ундан бошқа бирортаси беришга қодир эмас. Лекин ушбу ризқни ҳосил қилиш йўли инсонларнинг ернинг ҳар тарафларига тарқалиб, шу ризқни ҳосил қилишга ҳаракат қилишларидан иборатдир. Демак раззоқ Аллоҳдир. У бу ризқни ҳаракат қилган бандаси учун бергувчидир. Чунки У айтади:

إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ
- «Албатта Аллоҳ ризқ бергувчидир». [51:58]
Ва шу билан бирга У яна қўшимча қилиб:

فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ
- «Ернинг ҳар тарафларига юринглар, Аллоҳнинг ризқидан енглар». [67:15]

فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ
- «Ер юзига тарқалинглар ва Аллоҳнинг фазлидан талаб қилинглар».
- ҳам деди. Ушбу икки оят Аллоҳнинг раззоқ эканлиги маъносини изоҳлаб, шарҳлайди. Шунга биноан, Аллоҳнинг раззоқлигига ишониш шуни англатадики, ризқ Аллоҳнинг қўлида, лекин унга етиш йўли меҳнатдир. Демак бу борадаги масала икки иш: ризқ ва уни ҳосил қилиш йўлидир. Иймон келтириш талаб этилган нарса эса ризқни ҳосил қилиш йўли эмас, ризқдир. Ризқ учун ҳаракат қилиш талаб этилган нарса эса ризқнинг ўзи эмас, уни ҳосил қилиш йўлидир. Шунга кўра, Аллоҳнинг раззоқлигига ишонишнинг маъноси инсонлар ризқни Аллоҳдан ҳосил қилишлари учун Аллоҳ уларга ризқни бевосита етказиб туради, дегани эмас, балки бунинг маъноси шуки халқ ҳосил қилаётган ризқни бошқа тамондан эмас, фақат Аллоҳ томонидан ҳосил қилади. Чунки улар ўз ризқларини ўзлари вужудга келтириш маъносида ўзларини ризқлантиролмайдилар. Балки ризқни улар учун Аллоҳ вужудга келтиради, уларни Ўша Зот ризқлантиради. Улар эса фақат Аллоҳ томонидан ризқларини ҳосил қиладиган йўлни бажарганлар холос. Масалан, савдогар тижорат билан шуғулланиб, фойда топган вақтда, ризқни ҳосил қиладиган тариқатни адо этган бўлади. Аммо ризқни, яъни фойдани унинг ўзи вужудга келтирмайди, балки шу ризққа етадиган тариқатни бажаради холос. Унга фойда ато этадиган Зот эса Аллоҳ Таолодир.

Мана бу Қуръоннинг субути ҳам, далолати ҳам қатъий оятлари далолат қилган тушунчадир. Булар иймон ва амал оятларидир. Бу оятлар билан Аллоҳ биздан раззоқ фақат Унинг ўзи эканига, Ундан бошқа ризқ бергувчи мутлақо йўқлигига иймон келтиришимизни талаб этди. Яна бу оятлар билан ернинг ҳар тарафларида тарқалиб, Унинг ризқини ҳосил қилиш учун меҳнат қилишимизни талаб этди. Шунинг билан бизга баён қилдики, бу ерда ризқ бор ва ризқни ҳосил қилиш йўли бор. Ризқ Аллоҳдан, уни ҳосил қилиш йўли, яъни ҳаракат қилиш эса инсондандир. Ризқнинг Аллоҳдан эканлиги иймон талабларидандир. Демак у ақоид бобидан. Ризқни ҳосил қилиш йўли, яъни инсоннинг ҳаракати эса иймон талабларидан эмас, балки бажариш талаб этилган нарсалар жумласидандир. Демак, у ақоиддан эмас, шаръий аҳкомлардандир. Бироқ иймон воқеъга мос келувчи, далилдан келиб чиққан қатъий тасдиқ бўлгани боис, ризқ масаласи кўпчилик инсонларга аралаш-қуралаш бўлиб кетди. Чунки улар ризқни - ризқни ҳосил қилиш йўлидан ажрата билмадилар. Чунки улар кўрдиларки, ризқ фақат ҳаракат билан келади. Натижада, уларга масалани тўғри йўлида тушуниш мушкул бўлди. Бунинг оқибатида мўминлар ризқ Аллоҳдан деб мутлақ таслим бўлдилар. Ризққа ғойиботлардан деган эътибор билан қиёмат кунига ишонганликлари каби иймон келтирдилар. Шунинг учун улар ризқ инсоннинг эмас, Аллоҳнинг қўлида эканлиги воқеъсини идрок эта олмадилар, балки улардаги воқеълик ризқ инсоннинг қўлида деган тушунчадан иборат эди. Натижада улар ўзларидаги шу воқеъликни улоқтирдиларда оятлар далолат қилган маъноларга иймон келтирдилар. Аммо қалбларига иймон чуқур ўрнашмаган мусулмонлар эса ризқ Аллоҳнинг қўлида эканлигига таслим изҳор қилдилар. Бироқ уларнинг тутган ишлари, улар ўз ризқларини ўзлари келтиряптилар деб эътиқод қилишларига далолат қилар эди. Чунки улар ҳам ризқ инсоннинг эмас, Аллоҳнинг қўлида эканлиги воқеъсини идрок эта олмаган эдилар. Балки, улар воқеълик аниқ кўрсатиб турибдики, инсон ўзини ўзи ризқлантиради деган қатъий қарорга кедилар. Шунинг билан ризққа иймон келтириш масаласи - мўминлар олдида ҳам, мусулмонлар олдида ҳам - қатъий тасдиқ этиш вожиб бўлган воқеъни идрок этиш талабини йўқотди. Оқибатда эса, ризқ Аллоҳнинг қўлида эканлиги маъносини тушунишда, қолаверса, унга иймон келтиришда мана шундай чалкашлик ва хиралик, ноаниқлик юзага келди.

Аммо инсонларнинг ризқ Аллоҳнинг қўлида эканлиги воқеъсини идрок этолмасликлари сабаби шуки, улар ризқни ҳосил қилиш тариқатининг воқеъсини идрок этолмадилар. Натижада бу нарса раззоқ Аллоҳ эканининг воқеъсини идрок этолмасликка олиб келди. Чунки улар ризққа ҳаракат қилиш ризқни келтиради, агар ризққа ҳаракат бўлмаса ризқ асло келмаслигини ўз кўзлари билан кўриб, қўллари билан ушладилар. Шунинг учун ризқ талабида ҳаракат қилиш ризқнинг сабабидир, деб ўйладилар. Сабаб мусаббабни (оқибат-натижани) келтириб чиқаради. Демак, ризқ Аллоҳдан эмас, ҳаракатдан келади. Улар мана шундай мушоҳада қилдилар. Бу уларнинг мушоҳада ва ҳис билан етган тушунчалари эди. Шунинг учун бунга иймон келтирдилар. Чунки бу воқеъга мувофиқдир. Шу сабабли уларнинг раззоқ Аллоҳ таоло эканлигига бўлган иймонлари қуруқ назарийлигича қолиб кетди. Чунки улар ўз мушоҳадаларига таяниб воқеъда бунинг аксини – зиддини кўрдилар. Буларнинг барчасига сабаб шуки, улар ризқнинг талабида ҳаракат қилиш – ризқнинг сабаби деб, гумон қилдилар. Инсонларнинг раззоқ Аллоҳ эканлигининг маъносини тушунишларидаги чалкашлик ва хираликнинг, қолаверса бунга иймон келтиришдаги чалкашлик ва хираликнинг сабаби ҳам мана шудир.

Воқеълик эса ҳаракат ризқнинг сабаби эмаслигини кўрсатиб турибди. Чунки сабаб албатта мусаббабни келтириб чиқаради. Мусаббаб эса, фақат ўзининг сабабидан келиб чиқади. Масалан, пичоқ кесишлик сабабидир. Демак, у кесади. Олов эса ёндириш сабабидир, у ёндиради. Демак пичоқсиз ёки кесувчи асбобсиз кесиш иши ҳосил бўлмайди. Оловсиз, яъни ёндирувчи моддасиз ёндириш иши ҳосил бўлмайди. Сабаб мана шудир. Шунинг учун агар ризқнинг талабида ҳаракат қилиш ҳам шундай бўлганда эди, албатта у ризқнинг сабаби бўларди ва бу ҳаракат пичоқ кесганидек, олов ёндирганидек воқеъда ризқни албатта келтирар эди. Лекин, ризқ талабида ҳаракат қилиш бундай эмас, яъни кесишга нисбатан пичоқ каби ва ёндиришга нисбатан олов каби эмас. Негаки, гоҳида ризқ талабида ҳаракат ҳосил бўлади, бироқ ризқ ҳосил бўлмайди. Гоҳида эса ҳеч бир ҳаракат ҳосил бўлмай ризқ ҳосил бўлади, яъни сабаб ҳосил бўлади, мусаббаб ҳосил бўлмайди, гоҳида эса, балки кўпинча ҳеч бир сабабсиз мусаббаб ҳосил бўлади. Бу эса ҳаракатнинг ризқ учун сабаб эмаслигига қатъий далолат қилади. Ҳаёт воқеъсида бунга мисоллар жуда кўп. Масалан фойда учун ҳаракат қилаётган, бироқ тижоратининг натижаси зиён ёки бефойда бўлган савдогарни олиб қарасак, унда ҳаракат ҳосил бўлган, ризқ эса ҳосил бўлмаган, яъни сабаб вужудга келган, лекин у мусаббабни келтириб чиқармаган. У мусаббабни келтириб чиқармагани боис, сабаб бўлмайди. Чунки сабаб албатта мусаббабни келтириб чиқади. Корхона соҳиби мол касб қилиш учун корхона қуради. Гоҳида унинг моли бозорларда туриб қолади. Натижада, зиён кўради ёки фойда кўрмайди. Бу ризқни келтириб чиқармаган ҳаракатдир. Агар ҳаракат ризқнинг сабаби бўлганда албатта, ризқни келтирар эди. Чунки сабаб албатта мусаббабни келтиради. Нефт қидирув ишларини олиб борувчи ширкат гоҳида узоқ йиллар, катта-катта маблағ сарфлаб нефт қидиради, бироқ нефтни топа олмайди ёки унга тижорий йўл билан ҳам эриша олмайди. Натижада нефтни қазиб чиқара олмай, ҳаракати беҳуда кетади. Бу ҳам ризқни келтириб чиқармаган ҳаракатдир. Шунга ўхшаш, ҳаракат ризқни келтириб чиқармаган жуда кўп мисолларни келтириш мумкин. Демак, ризқ талабида ҳаракат қилиш ризқ учун сабаб бўлмайди. Чунки сабаб мусаббабни келтириб чиқаради. Ҳеч бир ҳолда бундан ўзгача бўлмайди. Агар бирор ҳолатда ўзгачароқ бўлса, у сабаб бўлмайди.

Чунончи, мол ворисига ҳам ризқ ҳаракатсиз келади. Агар ҳаракат ризқ сабаби бўлганда эди, ҳаракатсиз ҳеч қандай мол ҳосил бўлмас эди. Чунки мусаббаб фақат ўзининг сабабидан келиб чиқади. Демак, молнинг мерос орқали, ҳаракатсиз ҳосил бўлиши ҳаракатнинг ризқ учун сабаб эмаслигига далилдир. Чунки ҳаракатсиз ҳам ризқ ҳосил бўлади. Шунингдек, ким топилдиқ топиб олса, совға, закот ёки садақа олса, албатта унинг учун ҳам ризқ ҳаракатсиз ҳосил бўлади. Шунингдек нафақа бериш лозим бўлган кишига нафақа ажратилса ва у шу нафақани олса унинг учун ҳам ҳаракатсиз ризқ ҳосил бўлади. Давлат кафолатга олган ишсизлар, касалмандлар ва ожизлар учун ва давлат ерларни ажратиб берган кишилар учун ҳам ризқ ҳаракатсиз ҳосил бўлади. Шунга ўхшаган ҳаракатсиз ризқнинг ҳосил бўлишига жуда кўп мисоллар бор.

Буларнинг барчаси қатъий шаклда исботлайдики, ризқ талабида ҳаракат қилиш ризқ учун сабаб бўлмайди, яъни у ризқни келтирмайди. Чунки ҳаракат, кесиш ишини бажарган пичоқ каби ҳам, ёндириш ишини бажарган ўт каби ҳам эмас. Шунинг учун ҳам у ризқни келтирмайди. Чунки ҳаракат ризқнинг сабаби эмас.

Шунга кўра, инсонлар ҳаракат ризқни келтирган бир неча ҳодисаларни кўриб, ҳаракат бўлмаганда ризқ ҳосил бўлмаганини мушоҳада қилишган вақтда улар учун ризқни ҳаракат келтирармикан, деган шубҳа пайдо бўлди. Шунинг учун улар ҳаракатни ризқнинг сабаби деб гумон қилдилар. Лекин аслини олганда бу ерда бир неча ҳодисалар борки, уларда ҳаракат ҳосил бўлган, бироқ ундан ризқ келиб чиқмаган. Яна бир неча ҳодисалар мавжудки, уларда ҳеч қандай ҳаракат ҳосил бўлмай туриб ризқ ҳосил бўлган. Бу эса ҳаракат ризқнинг сабаби эмаслигига, қолаверса у ризқни келтирмаслигига қатъий далолат қилади. Ушбу ҳақиқат билан ҳалиги шубҳа йўқ бўлади ва гумон ботил бўлади. Чунки ҳаракат ризқнинг сабаби эмаслиги қатъий далил билан исбот қилинди. Ҳаракатнинг ризқ учун сабаб бўлиши инкор этилар экан, унинг ризқни келтириши ҳам инкор этилади. Шунинг билан ҳаракат ризқни келтирувчи эмаслиги идрок этилади.

Мана шу ерда икки савол туғилади: биринчиси: агар ҳаракат ризқнинг сабаби бўлмас экан - ҳолбуки ҳаёт воқеаларининг кўпини мушоҳада этиш билан ҳаракат ризқни келтириши, ҳаракат бўлмаса ризқ ҳосил бўлмаслиги исбот қилинган - унда ҳаракатнинг - ўзи нима? Иккинчи савол: агар ҳаракат ризқни келтирмаса, ризқ ҳам ўз-ўзидан келмаса, унда ризқни ким келтиради?

Биринчи саволга жавоб шуки, ҳаракат - ризқ у билан келадиган ҳолатлардан биридир. Чунки бу ҳолатда ризқ ҳосил бўлиши ҳам, ҳосил бўлмаслиги ҳам мумкин. Демак у шундай шароит ва вазиятларки, уларда ризқ муқаррар равишда эмас, гоҳида ҳосил бўлади. Бу ҳолат шундай вазиятки, буни (вазиятни) бажарган киши ризққа етиши мумкин. Бу вазиятнинг ўзи эса муқаррар равишда ризқни етказиб беролмайди. Чунки гоҳида ҳолат ҳосил бўлади, ризқ эса ҳосил бўлмайди, гоҳида эса, ризқ ҳосил бўладиган ҳолатларнинг бирортаси ҳосил бўлмаса ҳам ризқ ҳосил бўлади. Масалан ҳукмни олишдаги армиянинг ҳаракати, ҳукм ҳосил бўладиган ҳолатлардан биридир. Лекин, гоҳида армия - ҳукмга (ҳокимиятга) етиш учун ҳаракат қилади, аммо ҳукм ҳосил бўлмайди, гоҳида эса, армиясиз ҳам ҳукм ҳосил бўлади. Заиф одамнинг кучли шахсдан ёрдам сўраши ҳам заиф одамнинг ҳожатлари раво бўладиган ҳолатлардан биридир. Лекин гоҳида заиф кучлидан ёрдам сўрайди, бироқ ҳожати чиқмайди, гоҳида эса, кучлидан ёрдам сўрамай ҳам ҳожати адо бўлади. Урушда бир армиянинг қуввати бошқа бир армияникидан устунроқ бўлиши ғалаба ҳосил бўладиган ҳолатлардан биридир. Лекин гоҳида устунлик ҳосил бўлади, ғалаба эса, қўлга киритилмайди, балки гоҳида қуввати озроқ бўлган томон учун ғалаба, зафар кулиб боқади. Аллоҳ деди:

كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ
- «Қанчадан-қанча кичкина гуруҳлар Аллоҳнинг изни билан катта гуруҳлар устидан ғалаба қилган». [2:249]

Ва ҳоказо бошқа ҳолатлар ҳам шундай вазият ва шароитларки, бир ишни рўёбга чиқариш учун уларни тўла муҳайё этишга ҳаракат қилинади. Лекин булар сабаб бўлмаганликлари боис, гоҳида, ўзлари ҳосил бўлсалар ҳам иш амалга ошмайди. Гоҳида эса, бу шароитлар ҳосил бўлмай туриб иш рўёбга чиқади. Демак, бу ҳолатлар нарсанинг сабаби эмас экан. Шунинг учун ҳам улар бирор нарсани келтирмайди ҳам, уни бажармайди ҳам. Шунга кўра ризқ талабида ҳаракат қилиш ҳолатлардан бир ҳолатдир, у сабаб эмас. Мушоҳада айрим воқеаларни кўриб олиб, бу билан барча воқеаларга ҳукм чиқарган. Натижада у ҳато ҳукм бўлган. Чунки воқеълик бу ерда ҳаракат ризқни келтириб чиқармаган айрим воқеалар борлигини ва ризқ ҳаракатсиз ҳам вужудга келган айрим воқеалар борлигини кўрсатиб турибди. Бу эса ушбу ноқис – чала мушоҳададан келиб чиққан ҳукм чиқаришнинг хатолигига далилдир. Шунга биноан, ризқни ҳосил қилиш тариқати, яъни ҳаракат воқеъсини энг соғлом идрок этиш шундан иборатки, ушбу тариқат ризқнинг сабаби эмас, балки у ризқ ҳолатларидан бир ҳолатдир. Мана шу нарса ризқни ҳосил қилиш тариқатининг, яъни ризқ талабида ҳаракат қилишнинг воқеъсидир.

Иккинчи саволнинг жавоби шундан иборатки, ҳаракат ризқни келтириб чиқарган ҳолатлар, ҳаракат ризқни келтириб чиқармаган ҳолатлар ва ҳеч бир ҳаракатсиз ризқ вужудга келган ҳолатларнинг барчасида ҳар томонлама кузатув ва текширув натижасида шу нарса мушоҳада этилганки бу ерда, ушбу ҳолатлар ортидан ризқ бобида ҳакамлик қилиб турадиган бир қувват бор. Бу қувват ушбу ҳолатлардан ўзгачадир. Чунки ҳолатлар сабаб эмаслар. Шунинг учун ризқ масаласида ҳакамлик қиладиган ушбу қувват ризқни беради, шу қувват уни ман этади.

Ҳис Аллоҳнинг мавжудлигини Унинг махлуқотларидан идрок этгани каби ушбу қувватнинг мавжудлигини ҳам унинг асарларидан билиб олади. Чунки ризққа ҳакамлик қилиш ризққа ҳаракат қилишдаги ҳолат каби ва ҳаракат бўлмай ҳам ризқ ҳосил бўлишидаги ҳолат каби ҳолатлар бир бўлиши билан бирга натижаларнинг ҳар-хиллигида ҳис этилган мушоҳададир. Албатта бу нарса ҳис этилган мушоҳададир, ушбу ҳаракат билан ризқнинг ҳосил бўлиши, ҳаракат билан ҳам ҳосил бўлмаслиги ва ҳаракатсиз ҳам ҳосил бўлишидан иборат бўлган натижалар эса ризқдаги очиқ кўриниб турган ҳакамликдир. Демак, ҳакамлик, мушоҳада ва идрок билан ҳис қилинган нарсадир.

Бу ҳукм þритиш (яъни ҳакамлик қилиш) ҳолатлар томонидан амалга ошиши мутлақо мумкин эмас ва ўз-ўзидан ҳам пайдо бўлиб қолмаган. Чунки у иш ҳаракат бўлиб, уни бажарган бажарувчи бўлиши лозим. Ризққа ҳакамлик қиладиган ушбу бажарувчи ризқни беради, унинг ўзи ризқни ман қилади. Демак ризқни берувчисининг воқеъси ризқни ҳосил қилиш тариқати эмас, балки у ризқ ҳосил бўладиган ҳолатларнинг ортидаги, ризққа ҳакамлик қиладиган қувватдир. Шунинг билан ризқни ҳосил қилишдаги тариқатининг воқеъсини унинг сабаб эмас, балки ҳолат эканлигини идрок этишдан ризқ бергувчи ризқ ҳосил бўладиган ҳолатларнинг ортидаги, ризққа ҳакамлик қиладиган, уни ато этадиган ёки маҳрум қиладиган қувват эканлигининг воқеъси идрок этилади.

Аммо бу қандай қувват? Субути ҳам, далолати ҳам қатъий оятлар раззоқ Аллоҳ эканини айтади. Демак бу қувват Аллоҳ таолодир. Бу - розиқ Аллоҳ эканлигининг воқеъсидир. Ҳис этилиб, мушоҳада қилинганки, бу ерда ризқ ҳосил бўладиган ҳолатлар ортида ризққа ҳакамлик қилиш мавжуд. Шу ҳакамлик қилувчи Зот ризқни беради, шу Зот уни ман этади. У Зот эса, қатъий далиллар далолат қилганидек Аллоҳ таолодир. Шунинг билан раззоқ Аллоҳ таоло эканлигига бўлган иймон воқеъга мос келувчи, далилдан келиб чиққан қатъий тасдиққа айланади.

Мана шу - ризқ масаласидир. Мана бу эса унинг воқеъси ва бу унинг қатъий далилидир. Унга иймон келтириш шу йўсинда бўлиши вожиб. Мана бундай иймон ризққа нисбатан уфқни кенгайтиради, қандайдир бир ҳолат билан чекланмай уни ҳосил қилишга ҳимматларни чархлайди. Ҳаёт воқеъсига бир назар ташлаш, ҳаракат ризқни келтиради деган ишончнинг ризққа қанчалар таъсир кўрсатиши чегарасини ва бу ризққа нисбатан уфқни қандай торайтириб юборишини, анавиларга ўхшаб кишини хасис, зиқна қилиб юборишини кўрсатади. Ҳаёт воқеъсига бир назар, розиқ Аллоҳ таоло эканига, ҳаракат ризқ ҳолатларидан бири эканига ишонишнинг ризққа қандай таъсир кўрсатишини ва бу ризққа нисбатан уфқни кенгайтиришини, анавилар каби ризқини қанчалар улуғ қилишини кўрсатади. Чунки анави ишчиларнинг кўпи ҳаракатнинг ўзи ризқни келтиради деб, ишонадилар. Уларнинг бу ишончи агар вазифамиздан олинсак очдан ўламиз деб эътиқод қилишга олиб келади. Шунинг учун улар молни касб қилишга нисбатан уфқлари тор бўлиб яшайдилар. Уларнинг вазифалари (иш ҳақлари) қанчалар олийликка етмасин ўзлари сиқилиб кун кечирадилар. Анави савдогар, деҳқон, корхона эгалари ва шуларга ўхшашлар эса, инсонлар ичида ҳаракатлари ризқни келтирадиган ҳолатлардан бири эканини кўпроқ идрок этадилар. Улар гарчи раззоқ Аллоҳ таоло эканлигига ишонмасалар ҳам бу ерда ризқни ҳосил қилишаётган ҳолатлари ортида, ризқларига ҳакамлик қилиб турган бир куч борлигини идрок этадилар. Шунинг учун уларни ризққа нисбатан уфқлари кенг инсонлар эканини кўрасиз. Уларнинг фойда-киримлари ночор бўлса ҳам анави ишчилардан ва ҳаракатимиз – ризқу-рўзимиз деб, эътиқод қилувчилардан ризқлари анча улуғроқ бўлади.

Шунга кўра, ризқни ҳосил қилиш учун Аллоҳ баён этган тариқатга амал қилишга қўшимча равишда, раззоқ Аллоҳ эканлигига бўлган иймон вужудга келса, бу дангасалик ва беғамликка олиб келмайди, балки аксинча ризқ уфқини кенгайтириб, анави мўминлар қўлларидаги молларини янада кўпайтириб зиёда қилади.
Муттақий.