Яшил иқтисодиётми ёки яшил тузоқ?
Қирғизистон ҳукумати глобал экологик муаммоларни ҳал этишда фаол иштирок этишга ҳамда Париж келишуви ва БМТнинг барқарор ривожланиш мақсадлари бўйича мажбуриятларни бажаришга тайёрлигини намойиш этиб, “Яшил молия жамғармаси” ёпиқ акциядорлик жамиятини ташкил этиш ниятида эканлигини маълум қилди. Ҳозирда Қирғизистон Иқтисодиёт ва савдо вазирлиги томонидан ҳукуматнинг қарор лойиҳаси ишлаб чиқилиб, жамоатчилик муҳокамасига тақдим этилган.
Гарчи бу қарор барқарор иқтисодни ривожлантириш ниятида таклиф қилинган бўлса-да ва келажакка қаратилган қадамдек кўринса-да, бироқ бунда мамлакат учун ҳам, халқ учун ҳам яширин хавф-хатарлар мавжуд.
“Яшил ривожланиш” стратегияси экологик тоза технологияларни жорий этиш ва қайта тикланувчи энергия манбаларига ўтишни ўз ичига олганлиги сабабли, муқаррар равишда иқлим ўзгариши ва истеъмол тизимидан келиб чиққан атроф-муҳит деградацияси муаммоларига ечим ҳисобланади. Бироқ, глобал халқаро сиёсат доирасида бундай ташаббуслар кўпинча ҳукуматлар ўйлаганидек давлатлар манфаатларига эмас, балки заиф иқтисодиётларга ўз таъсирини кучайтиришга интилаётган ташқи мустамлакачиларнинг манфаатларига хизмат қилади. Аниқроғи, бундай лойиҳаларга қўшилган давлатлар халқаро молия институтлари ва донорларга қарам бўлиб, уларнинг мустақил иқтисодий қарорлар қабул қилиш имкониятлари чекланади.
Шуни ёдда тутиш керакки, ҳар қандай йирик иқлим лойиҳаларини амалга ошириш доим хориждан катта инвестициялар тортишни талаб қилади. Бундай шароитда, “яшил ривожланиш” ва барқарор ривожланиш ваъдасига қарамай, мамлакатлар Ғарб молиявий корпорациялари ва институтларининг қарз қулига айланади. Экологик лойиҳалар учун берилган кредитлар, грантлар ва инвестициялар одатда жиддий талаблар билан берилади, бу эса мамлакатларни хорижий давлатлар назорати остига тушириб қўяди. Шу тариқа, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш мажбуриятлари Ғарб корпорацияларини бойитиш ва уларнинг геосиёсий таъсирини кучайтирувчи яширин қуролга айланиб бормоқда.
Қирғизистоннинг бундай лойиҳаларда иштирок этишининг яширин сабабларидан бири – бу халқаро шартномаларда давлат амалдорларининг чўнтагини қоппайтирадиган коррупцион схемалар, яширин битимлар ва “откат”ларнинг мавжудлигидир. Ҳукуматлар кўпинча халқаро мажбуриятларни бажариш билан бирга молиявий ёрдам олишга ёки сиёсий обрўсини оширишга интилади. Айниқса, атроф-муҳит фаоллари ва жаҳон ҳамжамиятининг босими туфайли “Яшил ривожланиш” мавзуси сиёсий рейтингларни кўтариш, жамоатчилик олдида жавобгар бўлиб кўриниш ва иқлим муаммоларини ҳал қилиш бўйича глобал саъй-ҳаракатларда иштирок этишнинг қулай усулига айланмоқда.
Бироқ, ўзининг юксак мақсадларига қарамай, яшил технологиялар иқтисодий самарадорликни оқламайди, айниқса “ривожланаётган” мамлакатларда иқлим лойиҳалари қимматга тушади ва маҳаллий шароитларга мос келмайди. Қайта тикланувчи энергия, экологик тоза транспорт ва қишлоқ хўжалиги соҳасидаги лойиҳалар учун йирик сармоялар керак бўлади ва тезда иқтисодий натижа бермайди. Бундан ташқари, бундай лойиҳалар Ғарб корпорацияларига технологик қарамликни пайдо қилиб, қўшимча молиялаштиришни талаб қилади ҳамда мамлакатларнинг инновацион ва ишлаб чиқариш имкониятларини ривожлантириш қобилиятини чеклайди.
Шу билан бирга, халқаро шартномалар ва яшил молиялаштириш ташаббуслари доирасида яширин ҳуқуқий тузоқлар ҳам мавжуд. Халқаро миқёсда қабул қилинган мажбуриятлар ушбу шартномаларни имзолаган мамлакатлар суверенитетига жиддий путур етказиши мумкин. Агар халқаро донорлардан келадиган молиявий оқимлар қатъий стандартлар билан назорат қилинса, ҳукуматлар ўз мамлакатларини экологик лойиҳалардан узоқ тутишга ҳаққи бўлмайди. Акс ҳолда, ташқи ёрдамдан ажралиб қолиш хавфи туғулади. Натижада яшил экология баҳонаси барқарор ривожланишни таъминлаш воситасидан ташқи назорат механизмига айланади.
Бу жараёнда мафкуравий тазйиқ ҳам катта рол ўйнайди. Сўнгги ўн йилликларда экологик муаммоларга атайлаб глобаллик туси берилиб, “Яшил ривожланиш” ташаббусларни амалга оширишдан бош тортган мамлакатлар “жаҳон ҳамжамияти” ва “йирик” халқаро инвесторлар томонидан изоляция қилиниши хавфи остида қоладиган бўлди. Бундай шароитда Қирғизистон ҳам икки танлов ўртасида қолади: ё халқаро лойиҳаларда иштирок этиб, хориждан молиявий ёрдам олиш ва оқибатда қарзга ва сиёсий қарамликка тушиб қолиш ёки халқаро ёрдамдан воз кечиб, мантиққа кўра, мамлакат иқтисодиётини заифлаштириш хавфига дуч келиш.
Демак, Қирғизистонда ташкил этилаётган яшил молиялаштириш фондлари ва бошқа шунга ўхшаш лойиҳалар ортида – барқарор ривожланиш ва атроф-муҳитни яхшилашга интилиш ҳақида берилган яхши баёнотларга қарамай – мураккаб ва чуқур сиёсий механизмлар яшириндир. Яшил технологиялар билан ниқобланган экология мавзуси иқтисодий жиҳатдан заиф мамлакатлар устидан назорат ўрнатиш учун фойдаланиладиган стратегик воситага айланди. Бундай лойиҳалар экологик мустақиллик манбаи эмас, балки заиф мамлакатларни ташқи кредиторлар ва халқаро корпорацияларга қарам қилишга қаратилган глобал капиталистик тизимнинг бир қисмидир.
Аллоҳ Таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилади:
اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنْ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ
“Билингларки, бу ҳаёти дунё фақат (бир нафаслик) ўйин-кулги, зеб-зийнат, ўрталарингиздаги ўзаро мақтаниш ва мол-дунё ҳамда фарзандларни кўпайтиришдир холос. (У) худди бир ёмғирга ўхшарки, унинг (ёғиши сабабли униб чиққан) ўт-ўлани кофирларни ҳайратга солиб (ақлларини банд қилиб қўюр). Сўнгра у қурир, бас уни сарғайган ҳолда кўрурсиз. Сўнгра у қуруқ чўп бўлиб қолур. (Ҳаёти дунёнинг ҳоли ҳам шундан ўзга эмасдир). Охиратда эса (ўша тўрт кунлик дунёга алданиб қолганлар учун) қаттиқ азоб ва (иймон-эътиқод билан ўтганлар учун) Аллоҳ томонидан мағфират ва ризолик бордир. Ҳаёти дунё эса фақат алдагувчи матодир”. (57:20).
Бу оят капиталистик тузумни тушунмай туриб, дунё бойлигига интилиш ва моддий бойликларни кўр-кўрона тўплаш – қанчалик жозибали кўринмасин – охир оқибат икки дунёда бахтсизликка олиб келишини таъкидлайди. Чунки бу дунё матолари вақтинчалик, ёлғон ва чалғитувчидир. Ҳақиқий қадр-қиммат ва азалий неъмат мустамлакачи душманлардан садақа тиланиб ўтиришда эмас, балки Аллоҳнинг розилигига элтувчи Исломий тараққиёт йўли орқали тўғри ва абадий йўлга интилишдадир.
Латифул Расих
