Бисмиллаҳирроҳманирроҳим
Умумий фикр ёки умумий ҳукм
Умумий – бир воқеликка хосс эмас, шу каби ҳар бир воқеликка тааллуқли, ўшаларга ҳам тегишли деган маънода, масалан: “жамият – фикрлар, туйғулар, қонунлар ва инсонлардан ташкил топади”, яъни бир юртда яшаётган инсонларнинг фикри социалистик фикрлар бўлса, масалан; савдогарни чайқовчи, текин томоқлар деб билишса, туйғулари социалистик туйғулар бўлса; совдогарга нафрат билан қараш, уни халқ душмани деб ёмон кўришса, қонунлари социалистик қонунлар бўлса; савдо билан шуғулланганларни қотиллар каби жазоласа, демак бу каби инсонлар яшайдиган юрт – социалистик жамият бўлади.
Агар ўша юрт аҳолисини фикри ўзгарса, яъни савдогарни “ишбилармон”, халққа фойда келтирувчи бизнесмен деган фикрга боришса, туйғулари ҳам уларга нисбатан нафрат эмас, хавас қилишга ўзгарса, қонун ҳам уларни қамаш ўрнига уларга имкониятлар қилиб беришга ўтса, демак бу жамият капиталистик жамиятга ўзгарди.
Бу фикр фақат бизнинг яқин тарихимизга ва Ўрта Осиёдаги жамиятларга хос бўлган, фақат уларгагина алоқадор эмас, балки оламдаги ҳамма жамиятларга берилган таърифдир. Бу таъриф ҳар қандай жамият учун умумий таъриф бўлади.
Жамият учун берилган бу таъриф тарихдаги будбараст араблар жамияти ҳам тўғри келади, чунки улар Исломни қабул қилишиб, ҳар бир воқеликка исломий фикр ва исломий туйғу билан қарашлари ҳамда Ислом қонунларини тадбиқ қилишлари билан исломий жамиятга ўзгарди. Бу исломий фикрлар, туйғулар ҳамда қонунлар ўзгармагунча уларнинг жамияти исломий бўлиб, бир неча асрлар фаровон жамият бўлиб келди. Улардаги исломий фикрлар, туйғулар ҳамда қонунлар демократия фикр-туйғуларига; ҳар ким нима қилишда ўз эркига эга, яъни баччавоз, фоҳиша, аёлларнинг очиқ-сочиқ юришлари каби авваллари бўлмаган бундай ишларга улар шуни хоҳлашяпти, ҳар ким хоҳлаганидай яшайди деб, уларга бефарқ бўлиш оқибатида исломий жамиятлар бузуқ, тарқоқ, кофирлар учун талон-тарож майдонларига ўзгарди, мусулмон юртларидаги қонунлар ҳам фақат кофирлар ёки уларга малайлик қилаётган хоинлар фойдасига ишлайдиган бўлди, чунки жамиятда бошқалар ишига аралашиш мумкин эмас деган фикр-туйғуларни қибул қилдилар.
Яна бир мисол: Россия жамиятида 19 аср охирлари ва 20 аср бошларида компартия халқни фикр-туйғуларини социалистик фикр-туйғуларга ўзгартириши, сўнгра 1917 йили революция қилиб ҳукуматни қўлга олганларидан кейин социалистик қонунларни тадбиқ қила бошлашди. Шундай қилиб Россия жамияти социалистик жамиятга ўзгарди.
Жамият таърифи барча жамиятлар учун умумийдир.
Энди фикр нима эканини тушунишга ҳаракат қиламиз. Оғиздан чиққан ёки тери-тошларгами, қоғозларгами ёки компютер, телефон, интернет каби замонавий техник жихозларгами ёзилган ҳамма нарса маълумот дейилади.
Шу маълумотлардан сезиш аъзолари билан сезиш мумкин бўлган воқелиги бор маълумотлари фикрлардир. Демак, фикр – воқелиги бор бўлган маълумот. Уни баъзи инсонлар сезадими ёки сезмайдими ёки айнан шу маълумот айтилган воқелигига тўғри келадими ёки келмайдими ҳеч фарқсиз, воқелиги бор бўлсаки улар фикрлардир. Масалан: Сабзининг таркибида углеводлар, оқсил, каротин, Б1, Б2, Б6, C, Э, Н, К, ПП витаминлари ҳамда калсий, темир, калий, мис моддалари мавжуд. Бу табобатга алоқадор бир фикр. Буниинг воқелигини мутахассис олимлар билади, лекин бунинг воқелиги бор, демак, буни “ўз воқелиги бор бўлган маълумот” ёки фикр деб ҳам ифодалашимиз мумкин, лекин биз учун бир маълумот, чунки воқелигини билмаймиз, уни сезадиган лабараториямиз йўқ ёки солиштириб тасаввур қилишга билимимиз етишмайди.
Ёки юқоридаги жамият таърифи ҳам “ўз воқелиги бор бўлган маълумот”, яъни бир фикр. Ўз воқелигига эга бўлсаки, ўша маълумотни фикр дейиш тўғри, лекин бу ўша фикрни тўғри фикрлигини билдирмайди, тўғри бўлиши ҳам мумкин, хато бўлиши ҳам мумкин. Масалан: “жамият – шахслардан таркиб топади” деган капиталистик фикр ёки “жамият – инсонлар, табиат ва буларнинг ўзаро алоқаларидан таркиб топади” деган социалистик фикр. Булар ҳам фикрлар, аммо хато фикрлар, чунки бу маълумотлар ўз воқелигига тўғри келмайди. Собиқ совет иттфоқидаги жамиятлар социалистик жамиятдан капиталистик жамиятга ўзгарди, лекин инсонлар ҳам, табиати ҳам ўзгаргани йўқ, ўша ўша, аввалги инсонлар, ер-сувлар, табиат ўзгаргани йўқ, ҳатто раҳбарлари ҳам ўзгармади. Лекин улардаги нарсаларга бўлган қараш ўзгарди, масалан: савдогарларга бўлган фикрлар, туйғулар ҳамда қонунлар ўзгарди. Шундай кейин жамият ўзгарди.
Ёки “Аллоҳ ҳаётга аралашмайди” ёки “дин ҳаётга аралашмайди” деган фикр ҳам хато фикр. Нима учун Аллоҳ ҳаёт аралашмайди?! Жамиийки биз сезган, билган-билмаган нарсаларни Аллоҳ яратган бўлса, У Зоднинг мулки бўлса, нима учун аралашмайди?! Ёки бирорта инсон Исломни ўрганиб шу ҳулосага келдими, ахир Ислом ҳамма нарсани мукаммал ва хатосиз ечиб берган бўлса, нима учун ҳаётимизга асос қилиб олмаймиз?! Бу хато фикр, бизга кофирлар томонидан киритилган. Биз демократия деган кишанларидан вос кечиб, Исломни ҳаётимиз учун асос қилиб олишимизни хоҳлашмайди, тарихимиздагидек буюк Уммат бўлишимиздан қўрқишади.
Жамият тўғрисидаги бу фикр умумий, яъни собиқ совет иттфоқидаги жамиятларга хос эмас, балки дунёдаги ҳамма жамиятларга берилган таърифдир.
Ёки сабзи ҳақидаги фикр ҳам умумийдир, чунки у фикр фақат лабараторияда текширилган сабзига хос бўлган ҳулоса эмас, балки дунёдаги ҳамма сабзилар учун умумийдир. Демак, ҳар қандай фикрнинг ўз воқелиги бор, агар ўз воқелигига тўғри келса ўша фикр тўғри бўлади, воқеасига тўғри келмаса хато фикр бўлади.
Фикрнинг воқелиги кимда ноаниқ бўлса ўша инсонда ўша фикр мавжуд эмас, фақат маълумоти бор бўлади, ҳалос. Масалан: бир ёш болага ҳайвонлардан ўнтасини суратини берсак. Кейин бир қоғозга исмларини ёзиб, бу болага ўқитсак, уларни ёд олса ҳам суратдаги ҳайвонларни номлай олмайди. Қачонки, ҳар бир номни ўз сурати билан бирга ёд олса шундагина номлай олади. Демак, маълумотнинг ўз воқелиги бор бўлишини ўзи етмайди, балки кимда ким шу маълумотни воқелиги билан бирга қабул қилсагина фикрга эга бўлади. Қабул қилаётган фикри хато бўлмаслиги учун ўша фикрни воқелигига мос келишини текшириб кўриш керак.
Ҳукм – чиқарилган қарор, ижро қилинадиган қонун маъносида қўлланади. Бу ҳам воқеълиги борлиги томонидан фикр туркимига киради, лекин Аллоҳ Таъоло тарафидан келган қарорларни инсон ақли тушунса-тушунмаса қабул қилиши шарт, чунки шаръий ҳукмлар билиму-қурдатини чек-чегараси йўқ бўлган, ҳамма нарсани билгувчи, ҳар бир ишга қодир Раҳмону-Раҳим Аллоҳ Таъолодан экани билишнинг ўзи кифоя.
Умумий фикрлар жуда кўп, омма учун айтилган фикрларнинг барчаси умумийдир. Масалан: инсон учун энг катта бойлик фикрдир ёки Уммат фақат фикр билан уйғонади ёки
وَمَن مَاتَ وَليسَ في عُنُقِهِ بَيْعَةٌ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً
“Кимки бўйнида байъатсиз ўлса у жоҳилий ўлимда ўлибди” (Муслим ривояти) бу хадис ҳам ёки
من رأى منكم منكرا فليغيره بيده، فإن لم يستطع فبلسانه، فإن لم يستطع فبقلبه، وذلك أضعف الإيمان
“Сизлардан ким мункар кўрса, уни қўли билан ўзгартирсин, агар қодир бўлмаса, тили билан, агар қодир бўлмаса, қалби билан ўзгартирсин, бу иймоннинг энг заифидир.” (Муслим ривояти) бу ҳадис ҳам ёки
إذَا تَوَضَّأَ، فأحْسَنَ الوُضُوءَ، ثُمَّ خَرَجَ إلى المَسْجِدِ، لا يُخْرِجُهُ إلَّا الصَّلَاةُ، لَمْ يَخْطُ خَطْوَةً، إلَّا رُفِعَتْ له بهَا دَرَجَةٌ، وحُطَّ عنْه بهَا خَطِيئَةٌ، فَإِذَا صَلَّى، لَمْ تَزَلِ المَلَائِكَةُ تُصَلِّي عليه، ما دَامَ في مُصَلَّاهُ: اللَّهُمَّ صَلِّ عليه، اللَّهُمَّ ارْحَمْهُ، ولَا يَزَالُ أحَدُكُمْ في صَلَاةٍ ما انْتَظَرَ الصَّلَاةَ
“(Кимда-ким) агар таҳорат қилса, яхшилаб қилса, кейин масжидга чиқса, у бошқа ҳеч нарса учун эмас фақат намоз учун чиқса, унинг ҳар бир ташлаган қадами учун унинг даражаси бир даража кўтарилади ҳамда ундан бир гуноҳ ўчирилади. У намоз ўқиганида – у намоз ўқиётган жойида экан – фаришталар унга дуо қилишда давом этдилар: “Аллоҳим, уни баракали қил, эй Аллоҳим, унга раҳм қилгин. Сизлардан бирортангиз намоз ўқимай, намозни кутаётганида ҳам улар дуоларида давом этадилар”. (Бухорий ривояти) шу каби ҳадисларда келган ҳукмлар ҳам умумийдир. Буларни воқелиги бор, албатта. Бу каби фикр ва ҳукмлар умумийдир.