“Хавфсиз шаҳар”нинг хавфи
Қирғизистонда амалга оширилаётган “Хавфсиз шаҳар” лойиҳасининг иккинчи босқичини амалга ошириш бўйича тендер бўлиб ўтди. Тендерда хитойлик компания ғолиб бўлгани маълум қилинди. Маълумки, Ўрта Осиёда Россия, АҚШ, Хитой каби мустамлакачи кучлар ўзаро нуфуз талашиб келишмоқда. Бу кураш доирасида улар “ахборот уруши”га ҳам киришишган. Мазкур тендерда Хитой компаниясини ғолиб бўлиши бу – ахборот курашида Хитой Қирғизистонга “ёриб” кирганини англатади. Гапни бошидан бошласак.
Сўнгги асрларда илмий кашфиётлар ва саноат ихтиролари натижасида ахборот олиш, тўплаш, қайта ишлаш ва тарқатиш воситалари ҳам ўта ривожланиб кетди. Шу сабабли “дунё бир қишлоққа айланди” деган ибора пайдо бўлди. Масалан, бугунги кунда маълумотлар қоғозда сақлашга нисбатан электрон шаклда сақлаш тури ортиб бормоқда. Шунингдек, уларни турли васиталар ёрдамида алмашишнинг ривожланган авлоди пайдо бўлди. Бу кўриниш оламий мегатрендлардан бирига айланди. Бундан эса “дунё бир қишлоқдан бир шаҳарга айланди” деган ибора келиб чиқди.
Энди ахборот соҳасининг ҳозирги оламий ва халқаро сиёсатдаги ўрнига тўхталамиз.
Оламий сиёсат жиҳатидан олганда, ҳозирги кунда оламда демократия ниқобига ўранган капиталистик тузум ҳукмронлик қилмоқда. Капиталистлар мустамлакачилик орқали дунёга ҳукмронлик қилишни бошлагандан буён илмий кашфиёт ва саноат ихтиролари ҳам энг биринчи навбатда капиталистик тузумни сақлаб қолиш ва уни янада ривожлантиришга хизмат қилдира бошлади. 19-асрда яшаб ўтган яҳудий банкир-капталист Натан Ротшильднинг “ким ахборотга эгалик қилса у дунёга ҳукмронлик қилади” деган сўзи мустамлакачиларнинг ахборот соҳасидаги шиорига айланди. Бу мустамлакачилар оламдаги барча ахборотларга эгалик қилиб, дунё бўйлаб қатъий назорат ўрнатишга жиддий ҳаракат қилиб келишади.
Халқаро сиёсатдан олиб қараганда, мустамлакачи давлатлар бири бошқасининг колониясини тортиб олиш ва нуфуз талашишда ахборот урушига киришади, яъни, ўз тарғиботларин олиб боришади, ўз манфаатлари йўлида фойдаланиш учун маълумот ўғирлашади, сотиб олишади ҳамда “ахборот хавфсизлиги” чораларини кўришади. Ҳозирги ривожланган ахборот технологиялари ҳам айни ахборот уруши доирасида, ушбу мустамлакачи давлатларнинг мудофаа вазирликларига қарашли илмий тадқиқот институтларида ишлаб чиқарилган. Улар дастлаб бундан ўз давлат бошқарув тизимларида фойдаланиб, кейин бошқа тармоқларга ёйишди. Сўнг янги авлоддаги технологиялар ҳам ишлаб чиқишди, эски авлоддаги технологиялар билан бошқа давлатлардан ахборот олишни йўлга қўйишди. Шундан кейингина уни бошқа давлатларга тарқатишди. Чунки, шу орқали бошқа давлатлар ахборотларини олишади, бироқ, шу билан бир вақтда бу эски авлоддаги технологиялар уларнинг ўз хавфсизликларига таҳдид туғдирмайди, сабаби, бу вақтда ўзлари янги авлод технологиялардан фойдаланишаётган бўлади.
2-Жаҳон урушидан буён мустамлакачилар капиталистик тузумни оламга БМТ орқали татбиқ қилиб келмоқда. Шу сабабли БМТ оламий ахборот соҳасини янги технологиялар билан бошқариш, шунингдек, давлатлар ва одамлар устидан қатъий назорат ўрнатиш мақсадида чора-тадбирлар олиб бормоқда. Шуни қайд этиш лозимки, мустамлакачилар дунёни 3-минг йилликда ҳам БМТ орқали бошқариш мақсадида 2000-йили “БМТнинг минг йиллик декларацияси”ни қабул қилишди. Бу декларация доирасида “Ривожлантиришнинг 8 мақсади” қабул қилинган. Ундаги 8-мақсаднинг 6-бандида дунёда янги ахборот ва коммуникация технологияларидан фойдаланиш киритилган. Шундан келиб чиқиб, БМТ 2003-йили Женевада саммит ўтказди. Саммит декларациясига мувофиқ, 2015-йилга қадар ер аҳолисининг 50% интернетдан фойдаланадиган бўлди. 2011-йили БМТ ҳар бир одамнинг интернетга уланиши унинг ажралмас ҳуқуқларидан деб тан олди. Шундай қилиб, бирор давлат глобал интернетдан узилса инсон ҳуқуқларини бузишда айбланадиган бўлиб қолди. (Булар асос учун мисоллар сифатидагина келтирилди. Янги технологиялардан фойдаланиш бўйича БМТнинг иқтисодий ва ижтимоий кенгаши назорати остида ҳар хил ташкилотлар орқали турли дастурлар амалга оширилиши режалаштирилган, кенгроқ маълумотга эга бўлишни истаганлар буларнинг ҳар бири билан танишиб чиқиши мумкин).
Энди бу оламий тенденцияни Қирғизистонда амалга оширилишига келсак, ҳозирча буни тўрт нуқтада кўриш мумкин;
1. Рақамлаштириш (цифровизация)
2. Биометрика
3. “Тундук” лойиҳаси (ҳукумат ишларини автоматлаштириш)
4. “Хавфсиз шаҳар”.
Буларнинг ҳар бири ҳақида узоқ гапириш мумкин, бироқ, бугунги мавзу “Хавфсиз шаҳар” бўлганлиги сабабли сўзимизни шу ҳақда давом эттирамиз.
Дунё бўйлаб амалга оширилаётган “Ақлли шаҳар”, “Интеллектуал шаҳар”, “Хавфсиз шаҳар” ва бошқа шу каби лойиҳалар БМТнинг “Аҳоли пунктлари бўйича БМТ Дастури” (БМТ-Хабитат) иш-чораларидан бўлиб ҳисобланади.
Қирғизистонда “Хавфсиз шаҳар” лойиҳаси 2010-йили ички ишлар органларининг реформа қилиш баҳонаси билан бошланган. Қирғизистон милициясини реформалаш концепциясини ишлаб чиқиш учун ЕХҲТ техник қўллаб-қувватлаш лойиҳасини молиялаштирди.
2011-йил январ ойида Бишкекда Ички ишлар вазирлиги ишлаб чиққан “Хавфсиз шаҳар” дастури ишга туширилди. Дастур доирасида кўчаларга видео камералар ўрнатиш ҳам бор эди.
2012-йили Бабанов бош вазир, Рисалиев ички ишлар вазири бўлиб турган вақтда “Хавфсиз шаҳар” бўйича тендер эълон қилинди. Тендер якунида ҳатто тендерда иштирок этмаган Хитойнинг Beijing Construction Engineering Group International компанияси ғолиб бўлди. Компания Бишкек, Ўш шаҳарлари ва Бишкек-Қоракўл йўлида видео ва фото ускуналар ўрнатиб, қонун бузилишларини рўйхатга олиш бўйича ягона электрон марказ ташкил этадиган бўлди. Бу Хитойнинг Қирғизистонга шу соҳа бўйича кириб келишидаги дастлабки қадами бўлди.
Бироқ, 2013-йили “Ата-Мекен” фракцияси бу масалани кўтариб чиқди ва натижада битим бекор қилинди. Бунда давлат ичидаги ишлар баҳона қилиб кўрсатилсада, аслида бу Американинг Хитойга қарши ахборот уруши доирасида бўлди. (“Ата-Мекен” америкапарастлиги билан танилган партия). Шунингдек, Хитой компанияси билан битимни бекор қилиш Россия манфаатларига ҳам мос келар эди.
“Хавфсиз шаҳар” лойиҳасини амалга ошириш бўйича навбатдаги тендер 2014-йил август ойида эълон қилинди.
2015-йил январида тендер бўйича комиссия россиялик “Стилфост-Бишкек”ни танлади. Бироқ, 2016-йили ўша вақтдаги ички ишлар вазири Турганбаев бу компания билан шартномани имзоламади. У “Хавфсиз шаҳар” лойиҳаси бўйича дунёда Хитой ва Жанубий Корея пешқадамлигини маълум қилди. Шу орқали бу соҳада Россиянинг кириб келиши бекор бўлди. Ўша вақтда буни россияпараст сиёсатчи Ирина Карамушкина айблаб чиқиб, лойиҳани ИИВдан олиб қўйишни таклиф қилди. Натижада Турганбаев ишдан олинди ва лойиҳани амалга ошириш ички ишлар вазирлигидан ҳукуматга ўтиб кетди.
Ўз вақтида Мелис Турганбаев йўл ҳаракати қоидалари бузилишини рўйхатга олишда видео кузатгичларни ўрнатиш экспременти муваффақиятли амалга оширилганини айтиб, мамлакат ўзи лойиҳани амалга ошириш имконига эга эканлигини маълум қилган эди.
2017-йил апрелида президент маъмуриятининг ўша вақтдаги раҳбари Сапар Исаков давлатни юқори технология орқали ривожлантиришга мўлжалланган “Тоза жамият” миллий лойиҳасини эълон қилди. 2018-йилнинг январида “Хавфсиз шаҳар” ўрнига унинг кенгайтирилган шаклидаги “Ақлли шаҳар” лойиҳаси амалга ошириладиган бўлди. Бу вақтда Сапар Исаков бош вазирликка тайинланган эди.
11-январда Қирғиз ҳукумати “Ақлли шаҳар” лойиҳасининг амалга ошириш бўйича Хитойнинг “Huawei Technologies” компанияси билан шартнома имзолади. Бироқ, март ойи бошида қирғиз ҳукумати хитойлик компания билан шартномани бир томонлама тўхтатишга мажбур бўлди. Шу билан Хитойнинг бу соҳада кириб келишга бўлган иккинчи уриниши бекор бўлди. (Эслатиб ўтамиз, АҚШ Huawei нинг ўз хавфсизлик тизимини бузиб киришдан хавфсираб ҳозир мазкур компанияга санкциялар жорий этган).
Шундан сўнг, Қирғиз ҳукумати қайтадан “Ақлли шаҳар” лойиҳасини ўз кучи билан амалга оширишини маълум қилди. Бироқ, бу ҳам аввалгилари каби қуруқ сўз бўйича қолди.
Сапар Исаков бош вазирликдан кетганидан сўнг яна қайта “Хавфсиз шаҳар” деб номланган лойиҳанинг биринчи босқичи бўйича тендер ўтказилиб, 4-сентябрда Россиянинг “Вега” концерни ютиб олди. Танловда ундан бошқа яна икки компания: Қирғизистоннинг “Альфа-Телеком” ва Россиянинг “Ахборот тизими хавфсизлиги” компанияси номигагина танловда қатнашиб қўйди. Сабаби, қонун бўйича тендерда учтадан кам бўлмаган иштирокчилар ариза бериши керак эди. Шунингдек, россиялик икки компания ғуё судлашган ҳам бўлди.
Ғолиб бўлган “Вега” компанияси – ахборот уруши доирасида – АҚШ санкцияларига дучор бўлган корпорация таркибига киради. У СССР даврида ҳарбий тадқиқотлар институти бўлган ва 2004-йилда қайта ташкил этилган. Сўнгги йиллари “Вега” радиоқурув концерни асосан Россиянинг Мудофаа вазирлиги, Федерал хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлиги билан кўпроқ ҳамкорлик қилган.
Қирғизистонда “Хавфсиз шаҳар” лойиҳасининг биринчи босқичи доирасида умумий ҳисобда 800дан зиёд юзни ўқувчи назорат видеокамералари ўрнатилди.
Эндиликда, 2019-йилги “Хавфсиз шаҳар” лойиҳасининг иккинчи босқичи бўйича тендерда Хитойнинг “Shenzhen Sunwin” компанияси ғолиб бўлди. У ўзи билан рақобат қилган рус компанияларига нисбатан деярли икки баробар кам маблағ таклиф қилди. (Эслатиб ўтамиз, бундан ташқари Қирғизистон Ички ишлар вазирилиги ва Хитойнинг CEIEC давлат компанияси эришган лойиҳа тўғрисидаги буйруққа бош вазир Муҳаммедкалий Абилгазиев 2019-йилнинг 4-мартида имзо чеккани маълум бўлди. Унга кўра, Хитой компанияси одамларни юзидан таний оладиган тизимни жорий этадиган бўлган. Лойиҳа бир неча босқичда амалга оширилиб 2018-2022-йилларни ўз ичига олади).
Агар тендерда ғолиб бўлган хитойлик компания ўз ишини бошлайдиган бўлса, бу Хитойнинг АҚШ ва Россия тўсиқларини ёриб ўтиб, бу соҳада Қирғизистонга кириб келганлигини англатади.
Шундай қилиб, “Хавфсиз шаҳар” баҳонаси билан Қирғизистонда бир рус компанияси иш олиб бораётган бўлса, яна бир хитойлик компания фаолиятини бошлаш арафасида турипти. АҚШ эса канадалик, туркиялик, амирликлардаги компаниялар орқали киришга ҳаракат қилмоқда, бироқ, улар тендерларда ғолибликкка эриша олмай келишяпти, бундан ташқари, АҚШнинг Жаҳон банки орқали тиқиштираётган “Digital CASA” лойиҳаси ҳам амалга ошмаяпти.
Шулардан маълум бўлганидек, Қирғизистонда “Хавфсиз шаҳар” лойиҳаси ҳеч қандай йўл хавфсизлиги ёки фуқаролар хавфсизлиги учун қилинаётган йўқ. Агар чиндан ҳам хавфсизлигимизни таъминлаш мақсад қилинган бўлса, буни давлатнинг ўзи ҳам амалга ошириши мумкин эди, буни амалдорларнинг ўзлари ҳам эътироф этишган. Бунга қадар бир нечта шаҳарларда, ҳатто микрорайонларда шундай хавфсизлик лойиҳалари муваффақиятли амалга оширилган. Бироқ, амалдорларимиз арзимаган пулга алданиб тендер эълон қилиш билан давлатни йирик давлатлар учун кураш майдонига айлантириб беришмоқда.
Ўлганнинг устидан тепгандек, бу лойиҳаларда хитойлик компаниялар ютиб чиқиши “Хавфсиз шаҳар” хавфини янада оширади. Чунки, хитойликлар олиб чиқиб кетган маълумотлар Хитойнинг бизни босиб олишига хизмат қилади (хукуматнинг “хавфсизлик ҳимояланган” деган сўзларининг ҳеч қандай аҳамияти йўқ, чунки бизнинг кадрлар хавфсизликни таъминлаш буёқда турсин, ҳатто лойиҳанинг бузилиб қолган асбобларини таъмирлай олишмайди). Эртага Хитой босиб олгундек бўлса, бу маълумотлар бизларни “лагерларга” хайдалишимиз учун далил вазифасини ўтайди. “Видеода сен соқолли юрган экансан, “тўпланишиб жума намозига кетаётган экансизлар”, “сизлар диндан таълим олган экансизлар” деб, экстремизм тамғасини ёпиштириб, лагерларга ташлаш учун баҳона қилишади. Қамоққа тиқиб олишгач хоҳлаганини қилишади. Шундай қилиб бизлардан қутулиб ерларимизни бўшатишади. Уларга халқ эмас, ер керак. Ҳозир Шарқий Туркситондаги мусулмон биродарлармиз бошига тушаётган зулмлар кўпчилик учун эртакдек сезилмоқда. Шу сабабли бунга эътиборсиз қарашмоқда. Ҳақиқатда эса Хитой босқинчилиги бизга қараб жадал юриб келмоқда. Мазкур “Хавфсиз шаҳар” лойиҳасида хитойлик компаниянинг ғолиб бўлиши ҳам бунинг бир одими бўлиб ҳисобланади.
Абдулҳакийм Қорахоний
