Форс Кўрфази давлатлари бюджетидаги дефицит: ўзни ҳалокатга ташлаш
2016 йил 9 сентябр душанба куни Саудия мамлакати 2016 йил учун янги бюджет эълон қилди. Унга кўра, жорий йилдаги киримлар ҳажми 513 миллиард риёлга, чиқимлар ҳажми эса 840 миллиард риёлга етиши тахмин қилинмоқда. Бу рақамлар билан янги йилдаги бюджет дефицити 327 миллиард риёл (87 миллиард доллар)га етиши мумкин. Бу ҳисобот қирол Салмон ибн Абдулазиз раислигида ўтказилган вазирлар кенгаши йиғилишида келтирилди. Қирол бундай бюджет бутун дунё нефт баҳосининг тушиб кетиши ва шунга ўхшаш иқтисодий муаммолар билан азият чекаётган бир пайтда бўлганини таъкидлади.
Инвестицияга оид «Камко» ҳисоботидаги тахминга кўра, «Форс Кўрфази давлатларининг жорий йил бюджетидаги дефицит 153 миллиард доллардан ошади ва бу 2015 йилги 119 миллиард доллардан ортиб кетган». Саудия эса Бирлашган Амирликлар, Кувайт, Уммон Султонлиги, Баҳрайн ва Қатар дохил Ҳамкорлик Кенгаши давлатларидаги дефицитнинг 57 %ини эгаллайди.
Дунё нефтининг энг катта манбаи бўлган Саудия мамлакати ўтган йили рекорд дефицит қайд этган ва бу 98 миллиард долларга етган. У айни дефицитни ички ва ташқи қарз орқали ёпишга умид қилмоқда. Бу билан нефт ишлаб чиқарувчи энг йирик давлат бўлмиш Саудия қарздор давлатлар клубига унинг кенг дарвозаларидан кириб борган бўлади. Ваҳоланки, бу давлат Америка, Канада ва Европадаги «суверен инвестиция моллари»дан 1000 миллиард долларига эгалик қилади.
Шубҳасиз, нефт нархининг кескин пастлаб, 2015 йил мобайнида 40 доллардан пастлаб кетиши, нефт экспортидан олинадиган даромаднинг кескин пасайишига олиб келди. Бунинг устига, Саудия ва Форс Кўрфази давлатлари қатнашаётган Яман ва Сурия уруши чиқимлари ҳам харажатларни жуда ошиб кетишига олиб келди.
Бироқ аччиқ ҳақиқат шундан иборатки, Саудия билан Ҳамкорлик Кенгаши давлатлари, ўз иқтисодиётлари ва стратегик сиёсатларини, хусусан, АҚШга ва бутун Ғарбга фидо қилишган. Бу уларнинг бюджетлари дефицитини 21 %дан ортиб кетишига олиб келди. Буни қуйидагича хулоса қилиш мумкин:
- Саудия АҚШ ва Британиянинг нефт нархини пасайтириш сиёсатига кўниб итоат қилди ва ўзи билан Форс Кўрфази давлатларини ҳам тортди. Нефт нархини пасайтириш сиёсатидан мақсад эса, Америка билан Британия сиёсатлари фойдасига, хусусан, Россия ва йирик ширкатлар билан сланец соҳасидаги курашлари сиёсатини рўёбга чиқаришга хизмат қилади. Аммо Саудия ва Форс Кўрфази давлатлари Американинг Россия ва бошқа давлатлар қаршисидаги сиёсатида ушоқларга ҳам эга бўлишмади. Яна Саудия нефт нархининг пасайиши зарарларидан биз узоқмиз, дея иддио қилишдан чарчамаяпти. Лекин унинг бюджетидаги дефицит бу гапларининг ёлғонлигини очиб шарманда қилмоқда… Яъни, касалини яширгани билан иситмаси ошкор этмоқда.
- Саудия Америкага тиз чўкиб, унинг Яман ва Суриядаги қирғинбарот сиёсатига тортилди. Америка ўзи фойда кўриб, ҳамкори зиёнга кирувчи урушга, яъни Яман урушига Саудияни тортди. Саудия эса қачон ва қай аҳволда тугашини билмайдиган урушга аралашиб олди. Чунки унинг қўлида ечим калитларидан бирортаси ҳам йўқ. Яман урушининг ҳамма калитлари америкаликлар билан инглизлар қўлида. Саудия бўлса, хоҳ бевосита урушга бўлсин, хоҳ малайлар сотиб олишга бўлсин, маблағ тўкишдан ўзга нарса қилмаяпти. Сурия урушида ҳам шу аҳвол. Демак, Саудия Сурия уруши ёнилғисини молиялаштиришда ҳам, бундан келиб чиқувчи улкан сарф-харажатларда ҳам қулоғигача ботқоққа ботган. Шунча ишни қила туриб, ечим калитларидан бирортасига эга бўлолмаяпти. У на урушни тўхтата олсин, на давом эттира олсин, на Башар Асадни сақлаб қола олсин, на уни кетказа олсин… Бирлашган Амирликлар ҳам, Қатар ҳам шу аҳволга тушган. Бу икки давлат ҳам Саудия сингари ўзлари емаган сомсага пул тўлаш билан бюджет дефицитидан азият чекишмоқда.
- 1973 йилда биринчи бор нефт нархининг ошиши кузатилган. Ўшандан буён Саудия, Бирлашган Амирликлар, Қатар, Баҳрайн барчаси жуда яхши тушунишадики, нефт хом ашёси ва ундан олинадиган моддалари экспортига доим таяниб қолиш, ожиз бемор кишининг сиёсатидир, у ер остидаги нарсадан ўзининг шахсий куч-қудратини ўстиришда фойдаланиш ўрнига, унга маблағ сарфлайверади, сарфлайверади… Чунки Форс Кўрфази давлатлари, бирортаси ҳам, саноатга ва саноат моддалари ишлаб чиқаришга таянган иқтисодиёт яратишмади, ваҳоланки, бунда нефтдан олинадиган даромаддан беҳисоб баробар кўп фойда кўрилади. Шунинг учун Европа давлатлари ичида Испания каби энг заиф давлат иқтисоди ҳам, бутун Форс Кўрфази давлатлари иқтисодидан юқори, дейилаётган гапдан ҳеч ажабланмаслик керак. Дарҳақиқат, ўтган ўнлаб йиллар мобайнида нефт ишлаб чиқишда ҳам, ундан фойда олишда ҳам, сармоя ётқизишда ҳам Ғарб олами иқтисодлари ичида энг йирик давлат бўлиб келган давлат, Саудия бўлди. Мана шундай бир давлат, нефт сотишни кенгайтиравериш ўрнига ҳамда бозорларни қора ёққа ботириб ташлаш ўрнига, саноат ва ишлаб чиқаришга таянган ривожланган иқтисод яратишга сармоя ётқизгани афзал эди, уни саноати ривожланган давлатлар сафига қўшиши мумкин бўлган саноатлар яратиши яхши эди. Оддийгина мисол қиладиган бўлсак, Саудия 2014-2015 йиллар давомида Япония, АҚШ, Корея ва Европадан автомобиллар импорт қилиш ва сотиб олиш учун 180 миллиард риёл (60 миллард доллар) харажат қилган. Энди, ҳар қандай ақли расо ва холис инсон шу харажатнинг ўзини ўтган ўнлаб йиллардаги қилган харажатлари билан солиштирадиган бўлса, шуни англаб оладики, бу давлат агар ялпи харажатларининг атиги 1 %дан ҳам кам маблағни ривожланган оғир саноатга сарфлаганда эди, нафақат маблағи етарли бўларди, балки улкан йирик фойда олган бўлар эди. Ана, Кореяни олинг, барқарор нефт даромадига эга бўлмаса ҳам, автомобиллар экспорт қилувчи давлатлар клубига кира олдику?!
- Энди, Форс Кўрфази давлатлари ва Саудиядаги қиролу амирлар оилаларининг алоҳида белгисига айланган дабдабалар ва ҳуда-беҳуда сарфлашларга келсак, бу тоқат қилиб бўлмас аҳволда. Масалан, Саудия қироли 1000 нафар аъёнлари ҳамроҳлигида Францияга қилган ўзининг машҳур дам олиш сафарида 10 миллиард риёл харажат қилган. Бундай дабдабаларда Форс Кўрфази давлатлари амирлари ҳам ундан қолишмайди.
Халқаро Валюта Фонди ҳам, ичқоралик қилишда бошқалардан қолишмайди. У Форс Кўрфази давлатларига тежамкорлик тадбирларини қўллаш билан жуда кўп ишларга, айниқса, давлат молиявий дефицитига қарши курашда солиқни оширишга гижгижлаб туради.
Биз мусулмонларнинг жуда кўп бойликлари ноўрин томонларга сарфланиш билан зое кетаётганидан жуда хафамиз ва афсус ила «бу – ўзни ҳалокатга ташлаш», дейишга мажбурмиз.
Доктор Муҳаммад Малковий
