Назарбоев ягона туркий давлат тузиш ғоясини илгари сурмоқда
Россия етакчилигида ташкил этилган ЕвроОсиё иқтисодий иттифоқи Қозоғистон президенти Нурсултон Назарбоевнинг хафсаласини пир қилган кўринади. Шу сабабли ҳам Назарбоев Ягона туркий давлат тузиш ғоясини илгари сура бошлади. Агар унинг бу ғояси амалга ошадиган бўлса у Турк дунёсининг Улуғ оқсақоли бўлиб тарихда қолмоқчи.
Назарбоев ўз ғоясини яқинда Туркияга қилган расмий сафари доирасида Ражаб Эрдогон билан бўлган учрашуви чоғида маълум қилди. Унинг сўзларига кўра, барча туркий халқларнинг ватани Қозоғистон бўлиб, Россия ва собиқ СССР қозоқлар мустамлакаси бўлган.
Назарбоев ўз ғоясини амалга дастлаб 2012 йили Стамбул шаҳрида бўлиб ўтган қозоқ-турк бизнес-форумида ошкор қилган эди.
“Биз туркларнинг умумий ватанида яшаймиз. 1861 йилда қозоқларнинг охирги хони ўлдирилгандан кейин биз аввал Русиянинг, кейин эса СССРнинг мустамлакасига айландик. Бу ўтган 150 йил давомида қозоқлар миллий анаъналаридан, урф одатларидан, тили ва динидан деярли айрилиб қолди. Яратганнинг ёрдами билан 1991 йилда биз ўз мустақиллигимизни эълон қилдик. Сизнинг ота боболарингиз ўзларининг қадимий ватанларини тарк қилишган бўлсада, турк халқи деган номни сақлаб қолганлар. Шунинг учун ҳам турклар ҳозиргача яхши йигитларга “қозоқ”, дейишади. Мана шу “қозоқлар” бизмиз”- деган эди форумда сўзга чиққан Назарбоев.
Шунингдек Назарбоев, “Отатурк айтгани каби: Бир кун келиб турк халқлари бирлашади”. Шунинг учун ҳам мен турк тилида гаплашадиган биродарларимга табрик саломи айтмоқчиман. Олтой ва Ўрта Ер денгизи ўртасида 200 миллионга яқин биродарларимиз яшайди. Агар биз ҳаммамиз бирлашадиган бўлсак, дунёда жуда катта таъсирли кучга айланамиз”,- деган эди.
Назарбоев ташаббаси билан кўп ишлар қилинди. Масалан, ТУРКСОЙ номи билан маданият ташкилоти, Қозоғистон президентининг таклифи билан Турк тилида гаплашадиган давлатлар раҳбарларининг Кенгаши тузилди, Бокуда турк давлатлари парламентларининг Ассамбляси, Остонада эса Турк акдемияси иш бошлади.
Туркистон:
20 асрнинг охири ва 21 асрнинг бошларида Ўрта Осиё ва Қозоғистон давлатлари бирлашиб, Туркистон номи остида ЕИ сингари уюшма тузиш ҳақида ҳаракат қила бошлашган эди. Ўша пайтда ҳам бу уюшманинг сардорлигига Назарбаев билан Каримов ўрталаридаги талашиш ҳаракатлари мақсадга етишда тўсиқ бўлган эди. Ҳозир ҳам худди шундай.
Яқинда Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Тошкентда бўлиб ўтган навбатдаги йиғинида Россия Каримовни Ўрта Осиёдаги етакчи стротегик ҳамкори сифатида кўрсатиб, уни минтақа лидери деб эълон қилган эди.
Энди Туркия Назарбаевни худди шу ўринга, яъни Ўрта Осиё лидерлигига қарата турта бошлади. Бу қарама қаршилик қандай оқибатларга олиб келиши мумкин?
Украинанинг бир бўлаги Россия томонидан босиб олинганидан кейин Назарбаев Россиядан хавфсирай бошлади. Ҳозир у ҳар томондан ўзи учун ҳамкор ва ҳимоя тизими қидиряпти. Россия билан Ўзбекистоннинг яқинлашиб бораётгани Назарбаевни янада копроқ хавотирлантира бошлади.
Назарбаев илгари сураётган халқаро уюшмани ташкил этиш мумкин. Лекин унинг воқеда ишлаб кетиши ва таъсирли ташкилот бўлиб шакилланиши учун уни АҚШ сингари халқаро вазнга эга давлат бошқариши керак бўлади. Чунки Марказий Осиё давлатларининг ҳар бири алоҳида ҳлатида ҳам, ёки бирлашган тақдирларида ҳам, шу мавжуд оламий система ичида, унинг мафкураси асосида фаолият олиб боришади. Уларнинг янги бир мафкураси ва ундан келиб чиққан мабдаси мавжуд эмас.
Демак Марказий Осиёни бириктириш масаласи икки мақсад учун илгари сурилган бўлиши мумкин.
- Оламий система марказий Осиёни Россиянинг тасарруфи остидан бутунлай тортиб олиб, уни янгича бошқарув системасига олиб чиқади. Яъни, ЕИ сингари бир марказдан туриб, барча мамлакатлар учун ечим қабул қила оладиган иттифоқий бошқарув тизимини шакллантиришади ва уни ўз қўлларида ушлаб туришади. Барча аъзо давлатларни бу марказга итоат қилишга мажбурлашади. Хоҳлаган вақтда уни тарқатиб юбора олишади.
- Бу иттифоқ ҳақидаги матбуот юришини кучайтириб бораверишади. Бу уларга бир қатор давлатлар ўрталарида кескинликни кучайтириб беради. Етакчи давлатлар эса, вазиятдан фойдаланиб, бу мамлакатлар ўрталаридаги инфраструктураларни ва бошқа алоқаларни тартибга солиш ишларини олиб борувчи ўртамчиларга айланишади. Бундан ташқари, бу ҳолат уларга вазиятга мувофиқ бошқа бир қатор ифлос урушлар, миллий низолар, этник муаммолар, чегарадаги ихтилофлар муаммоларини кучайтириш имкониятини беради.
