Адолат ва Тараққиёт партияси ўзининг навбатдан ташқари иккинчи сьездини 22 майда ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди. Унда фақат партия раислигига эмас, балки партиядаги салоҳияти бор қўмиталарга, ҳукуматга ҳамда партиянинг парламентдаги мажмуасига ўзгаришлар киритилади. Бу қарор бош вазир Довудўғлининг 2016 йил 5 май куни партия раислигидан истеъфо берганидан сўнг чиқарилди. Зеро, партия раислигидан истеъфо бериш бош вазирликдан истеъфо беришни англатади. Чунки партиянинг ички уставида партия раиси бош вазир бўлиши қайд этилган.
Демак, Довудўғли билан Эрдоган ўртасида келишмовчилик юзага келган. Ваҳоланки, Эрдоган бош вазир бўлган пайтда Довудўғлини ўзига маслаҳатчи қилиб олган эди. Кейин уни ташқи ишлар вазири қилган, кейин ўзининг партия раислигидаги ва ҳукуматдаги ўринбосари қилиб олган эди. Буларнинг барчаси Эрдоганнинг Довудўғлига қанчалик даражада ишонганига далолат қилади. Бироқ Довудўғли бош вазир бўлганидан сўнг, айни мансаби тақозо қилган ҳуқуқларидан фойдаланадиган ва мустақил қарорлар чиқарадиган бўлиб қолди. Эрдоган эса президентлик бошқарувига ўтишга уринмоқда, бу эса уни ҳокимиятда яккаҳокимга, ижроий салоҳиятлар эгасига айлантириши муқаррар.
Бу икки раҳбар ўртасида сиёсатда бирор ихтилоф кузатилган эмас. Чунки иккаласи ҳам Америка белгилаган йўлдан юрди ва унинг сиёсатини ҳеч келишмовчиликсиз биргаликда ижро қилди. Бунга Довудўғлининг 2016 йил 3 май куни ал-Жазира каналига берган интервьюси мисол бўлади. Унинг айтишича, «Сўнгги ўн йил ичида, яъни Эрдоганга маслаҳатчи, кейин ташқи ишлар вазири бўлган йиллар мобайнида Сурияга 60 марта борган, ўшанда Башар Асад режими 2006 йилги яккаланиш сиёсатини бошдан кечираётган эди». Яъни бу жинояткор Башар Ҳаририй суиқасди ортидан Ливандан қувилгач, Туркия билан муносабатларини мустаҳкамлашга уринган эди. Довудўғли ҳатто «Башар Асад бизнинг шахсий дўстимизга айланган», деди. Бу худди Эрдоганнинг мана бу гапи билан бир хил: «Сурияга (Башар Асадга) ёрдам қўлини чўзган бирдан-бир давлат Туркия эди ва Башар Асад режими билан яҳудийлар давлати ўртасида воситачилик ролини бажарган ҳам мана шу давлат эди». Эрдоганнинг бу гапи бу иккала раҳбар ҳам Америка сиёсатини ижро этиб, унинг малайи Башарни қутқаришга ҳаракат қилишганини англатади. Довудўғлининг Эрон билан бўлган муносабатлари ҳам Эрдоганникидан фарқ қилмайди. У «Туркия билан Эрон Сурия масаласида тамоман ҳамфикр ва келишиб олган»ини очиқ билдирди.
Шунинг учун ҳам Довудўғли ташқи сиёсатда Эрдоган билан ихтилоф қилган эмас. Дарҳақиқат, Америка унинг лавозимдан кетишига нисбатан изоҳ берди. «Оқ уй» матбуот воизи Жош Ирнест 2016 йил 5 май куни «Бу – Исломий давлат ташкилотини қудратдан айриб, яксон қилишдаги стратегияларимизни АҚШ билан Туркиянинг биргаликда амалга ошириш имкониятига бирор таъсири бўлади деб ўйламайман», деди. Буни «Туркиянинг ички сиёсати», деб ҳисоблашини билдирди. Кўриниб турибдики, масала бу икки раҳбарнинг ташқи сиёсат ва америкапарастликдаги қарама-қаршиликлари ёки мувофиқликлари билан боғлиқ эмас.
Довудўғлининг истеъфо беришини 2016 йил 6 май куни Эрдоган бундай изоҳлади: «Бу иш юрт бошқарувида асло бўшлиқни пайдо қилмайди, иқтисодга ҳам бевосита таъсир қилмайди, бизга янги конституция ва президентлик бошқаруви жуда зарур, бу иккиси шахсий ишлар кун тартибидаги бир оддий нарса эмас». Кўриниб турибдики Эрдоган Довудўғлининг ишдан бўшашига рози ва бу сиёсий масалалардаги ихтилофга алоқасиз масаладир. Буни ҳуқуқларни бош вазирдан президентга кўчиши ва шу орқали президентлик бошқарувига ўтишга уриниш, дейиш мумкин.
Довудўғлининг ишдан бўшаши Эрдоганга президентлик бошқарувини ўрнатиши учун кўплаб имкониятлар яратади. Шу боис ҳам Довудўғли у билан тўқнаш чиқмай, истеъфо беришни афзал кўрди. Матбуот йиғинида «Мен партиямиз аъзоларига бундай дейман: шу кунга қадар сизга етакчилик қилдим, аммо бугундан бошлаб мен ҳам сизнинг бирингизман», деди. Демак, Эрдоган президентлик бошқарувини тиклашга қаттиқ турибди, бунинг учун бор кучини сарфлашни, уни амалга оширишда маълум шахсларнинг у билан биргаликда ҳаракат қилишини истаяпти. Масалан, 2016 йил 5 май куни Эрдоган партиясига яқин бир манба бундай деди: «Эрдоган суръат билан ҳаракат қилмоқда, президентлик бошқарувини амалга оширишга етарли овоз тўплашга уринмоқда ва тез орада бунинг учун партиявий структурани тузиш, етакчиликни танлаш амалга ошади. У вақтни қўлдан бой беришни истамайди». Яъни Эрдоган айни қулай фурсатни қўлдан чиқармаслик учун мумкин қадар қисқа вақт ичида президентлик бошқарувига ўтмоқчи. Президент маслаҳатчиси Жамил Эртем «Бош вазирлик лавозимига Эрдоганга бундан ҳам кўпроқ мувофиқ келадиган киши ўтирса, иқтисодиётимиз янада кўпроқ ривожланади», деди. Бу эса Эрдоган билан Довудўғли ўртасида ўзаро келишув мавжуд бўлганига, бироқ Эрдоган бундан ҳам кўпроқ келишув бўлишини истаётганига далолат қилади. Яъни иккала раҳбар ўртасида муаммоларни ҳал этиш услубларида келишмовчилик бўлгани, аммо сиёсатда бўлган эмаслиги маълум бўлади. Шу боис Эрдоган ўзига мувофиқ келадиган, унинг истакларини ҳатто услубларда ҳам сўзсиз бажарадиган шахсларни хоҳламоқда.
Билишимизча, Довудўғлининг президентлик бошқаруви бўлишига унчалик истаги йўқ. Чунки бу унинг салоҳиятларидан маҳрум этади. Бунга истаги йўқлигига далил, ўтган йил июн ойида бўлиб ўтган сайловларда унинг партияси мағлубиятга учрагандан сўнг бундай деди: «Бу мағлубият турк халқи президентлик бошқаруви лойиҳасига овоз бермаганига ва айни лойиҳа ниҳоя топганига далолат қилади». Лекин 30 декабрдаги сайловларда унинг партияси ғалаба қозонгандан сўнг эса бу гапидан қайтди ва бундай деди: «Ўттизинчи декабр сайловлари натижаси турк аҳлидан бир мужда бўлди. Улар ўзаро мувофиқлашув орқали янги дастур ишлаб чиқишни талаб қилмоқдалар. Чунки Туркия учун мос бошқарув президентликдир». Довудўғлининг бу бир-бирига зид икки хил гапи унинг воқега қараб позиция эгаллашига, асосий ташвиши ўз ўрнини йўқотмасликдан иборатлигига далолат қилади.
Эрдоган эса бир неча ички масалаларга нисбатан куч ва қаттиққўллик билан муносабатда бўлади. Бироқ Довудўғли унга бу борада қарши чиқмаса-да, унга нисбатан анча юмшоқ услубларни қўллайди. Мисол учун, Гюлен жамоасини йўқ қилиш масаласини олсак, Эрдоган уни буткул йўқ қилишни истайди, шу боис буни тақдирий масалага айлантирган. Чунки бу жамоанинг фитна уюштираётганини ва уни ағдаришга ҳаракат қилаётганини аниқлаган. Аммо Довудўғли эса айни жамоанинг етакчиларини, нуфузли шахсларини йўқ қилишни истаган, ҳамма тарафдорларини эмас. Зеро, ўзини хизмат кўрсатиш жамияти, дея атовчи ва Америка кўрсатмаси асосида ҳаракат қилувчи бу жамоа ҳукмрон партияни ўз таъсири остида ушлаб туришни ва шу орқали ўз манфаатларини рўёбга чиқаришни хоҳлаган эди. У малайлар ўртасидаги шахсий манфаат ва мансаб учун курашда Америкага хизмат қилади. Бу нарса, Эрдоганга маълум бўлиб қолгач, яъни 2013 йил 17 декабрдаги порахўрликка оид шармандали можаро содир бўлиб, ҳатто бу шармандалик унинг ўғли ва яқин кишиларида ҳам кўрингач, Эрдоган айни жамоани батамом йўқ қилишга қарор қилди. Академиклар масаласида ҳам шундай. Масалан, академиклар давлатнинг курдларга нисбатан сиёсатини танқид қилиб хат ёзишганда Эрдоган уларни ҳибсга олишни ва маҳкамага тортишни истади. Довудўғли эса аввало уларнинг айбини исботлашни истади. Шунингдек, курдларнинг Халқ Демократик партиясига нисбатан муносабатда ҳам Эрдоган улардан депутатлик дахлсизлигини бекор қилишни ва уларни сепаратчи Курдистон Ишчилар партиясини қўллаб-қувватлашгани учун маҳкамага тортмоқчи бўлди. Аммо Довудўғли бунга унча ройиши бўлмади. Яна масалан, Эрдоган Европа Иттифоқи сиёсатига нисбатан бир мунча қаттиққўл йўл тутса, Довудўғли Европа Иттифоқи билан юмшоқ дипломатик сиёсат қўллайди. Шундай қилиб, икки раҳбар ўртасида айрим масалаларни ҳал этишда услублар жиҳатидан фарқ борлиги ва Эрдоганнинг ўз услублари бўйича сиёсат олиб боришда қаттиқ туриши кузатилган.
Шунингдек, Эрдоганнинг Америка билан бўлган муносабати ҳам, Американи танқид қилишдан ва ундан баъзи нарсаларни талаб қилишдан, Америка эса буни қабул қилмаслигидан иборат. Масалан, Сурияга қуруқлик кучларини киритиш, хавфсиз ҳудуд яратиш, курдларнинг Туркия ҳудудига яқин жойда вилоят тиклашларига рухсат бермаслик каби масалаларда шундай бўлди. Бироқ охир бориб, Эрдоган айни масалаларда Америкага итоат қилди ва Инжирлик баъзасидан фойдаланишига рухсат бериб, «Исломий Давлат» ташкилотига қарши курашда, Суриянинг америкапараст мухолафатига машқлар ўтказиш ва тайёргарликдан ўтказишда у билан ҳамкорлик қилмоқда. Афтидан, Эрдоганнинг кўпроқ шуҳрат қозониш учун қўллаётган айни услубига Америка ҳам рози кўринади, худди Америка лойиҳаларини ижро этган Абдуносир каби. Чунки Эрдоган одамларни ундан ҳам кўпроқ алдаб, Америка лойиҳаларини ижро этмоқда, унинг Эрон ва Саудиядаги малайлари билан иттифоқ тузиб, ўзининг илмоний шахсиясини сақлаб қолиш учун Сурия режими билан боғлиқ Америка қарорларини қабул қилмоқда. Ҳозирда Американинг Туркия ичкарисидаги нуфузи армия, адлия, олий таълим ва бошқарувда инглизпараст раҳбарларни йўқ қилишга қаратилган. Довудўғли эса дипломатияга кўпроқ мойил шахс. Чунки у сиёсий фаолият ва сиёсий курашлар билан шуғулланган эмас, бутун умрини сиёсий фанлар бўлимидаги бир академик сифатида илмий соҳага сарфлаган.
Шу йилнинг кузида ёки келаси йили муддатдан ташқари сайловлар бўлиб ўтиши ва унда Эрдоган ўз овозлари сонини кўпайтириб олиши эҳтимолдан холи эмас. Хусусан, Миллий Ҳаракат партияси ҳозирда ички бўҳронни бошдан ўтказмоқда ва бу ҳолат Эрдоган партияси фойдасига, албатта. Партия раҳбарлигини талашишдан иборат айни бўҳрон агар давом этаверадиган бўлса, Эрдоган партияси томонга салмоқли даражада овозлар оқиб келиши мумкин бўлади, худди ўтган йилнинг ноябридаги сайловлар каби.
Шулардан хулоса қилиб айта оламизки, Эрдоган партиясидаги воқеаларда ҳам, Эрдоган билан Довудўғли ўртасидаги воқеаларда ҳам биз Ислом ва мусулмонларга яхшилик борлигини кўрмаяпмиз. Аксинча, Эрдоган ўз раҳбарлигини ўз салоҳиятларининг кучлилиги ёрдамида мустаҳкамлаб олишга, шу орқали Америка лойиҳасини бажаришда давом этишга ҳаракат қилмоқда. Албатта, бу Эрдоганнинг Халифалик тузумига яқинлашаётганини англатмайди. Худди унинг айрим содда тарафдорлари ўйлашаётгани каби. Уларнинг фикрича, президентлик бошқаруви Халифалик бошқарувига ўхшар эмиш. Зотан, Эрдоганнинг ўзи 2016 йил 27 апрел куни янги дастур илмонийлигича қолажагини, парламент раисининг диний бошқарувни талаб қилаётгани эса унинг шахсий фикри эканини, унинг партиясига тааллуқли эмаслигини таъкидлади.
Пайғамбарлик минҳожи асосидаги рошид Халифалик, Аллоҳнинг изни ила, Халифалик учун ташкил топган, исломий ақидага асосланган, динни давлатдан ажратувчи кофир илмонийликни улоқтириб ташлайдиган покиза ва ҳалол партия қўли билангина барпо бўлади.
Асъад Мансур
