Тижорат моллари закоти ҳақидаги саволга жавоб

Ҳизб ут-Таҳрир амири олим Ато ибн Халил Абу Роштанинг фейсбук саҳифасидаги зиёратчиларнинг берган саволларига жавобларидан (фиқҳий) Муҳаммад Абу Юсуфнинг (Mohamed Abou Youssef) тижорат моллари закоти ҳақидаги саволига жавоб

Савол:

Ассаламу алайкум ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳ, улуғ шайхимиз, менда тижорат моллари закотига тааллуқли баъзи долзарб саволлар бор. Закот бериш вожиб бўладиган қолдиқ тижорат молларини ҳисоблаб чиқилганидан кейин закот бериладиган мавжуд моллар қийматини белгилаб чиқиш керак бўлади. Савол сотиш учун кейинроқ сотиб олинган, лекин йил тўлиқ айлангунча сотилмаган товар ҳақидадир. Бунда ана шу товар қайси нарх билан баҳоланади? Сарф-харажат нархи биланми ёки унинг бозор нархи биланми? Яъни сотиш нархи биланми ёки сотиб олиш нархи биланми? Агар сотиб олиш нархи билан десак бу иш аниқ. Агар сотиш нархи билан дейдиган бўлса товар чакана нарх билан баҳоланадими ёки улгуржи нарх биланми? Товар бошқанинг, яъни вакилнинг қўлида омонат сақланаётган бўлиши ҳам мумкин. Бунда уни закот берилаётган юртдаги нарх билан баҳоланадими ёки товар турган юртдаги нарх биланми? Кўп йиллар айланса-да касодга учраб сотилмай қолаётган товарларда – гарчи улар ўзининг бозор ёки алмашиниш қийматини йўқотган бўлса ҳам – бир алоҳида, махсус закот бериладими? Савол чўзилиб кетгани учун узр сўрайман. Аллоҳ сизга баракот берсин.

Жавоб:

Ва алайкум ассалом ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳ

Пулдан бошқа фойда кўриш мақсадида олди-сотди қилинадиган барча нарса тижорат молларидир. Масалан озиқ-овқатлар, кийим-кечаклар, мебеллар, саноат маҳсулотлари, ҳайвонлар, маъданлар, ер, бинолар ва бошқа олди-сотди қиладиган нарсалар.

Тижорат учун сотиб олинадиган молларда закот бериш вожиб бўлади. Самура ибн Жундубдан шундай деганлиги ривоят қилинган: «Аммо баъд, Росулуллоҳ A бизни сотиш учун тайёрлаб қўйган нарсаларимиздан садақа чиқаришимизга буюрар эдилар». Бу ҳадисни Абу Довуд ривоят қилди. Абу Зардан ривоят қилинган ҳадисда эса Набий A:

«وَفِي البَزِّ صَدَقَتُهُ»

«Кийимнинг ўз садақаси бор» дедилар. Бу ҳадисни Доруқутний ва Байҳақий ривоят қилди. Бу ҳадисда тижорат қилинадиган кийимлар ва кийимлик материаллар айтилмоқда. Абу Убайд Абу Амра ибн Ҳамасдан у отасидан шундай деганини ривоят қилди: «Умар ибн Хаттоб олдимдан ўтаётиб: Эй Ҳамас, молингнинг закотини бер – деди. Мен: тери ва ўқдондан бошқа молим йўқ – дедим. Шунда Умар: уларнинг қийматини баҳолаб закотини бер – деди». Абдурраҳмон ибн Абдулқорийдан эса шундай деганлиги ривоят қилинган: «Умар ибн Хаттоб замонида Байтул молга масъул бўлган эдим. У, қачон Ато чиқса тожирларнинг молларини жамлаб ҳозиринию ғойибини ҳисоблаб чиқар, сўнгра ҳозиридан ҳозирининг ҳам, ғойибининг ҳам закотини олар эди». Буни Абу Убайд ривоят қилди.

• Аҳмад ўзининг муснадида Молик ибн Авс ибн Ҳадасон Насрийдан, у Абу Зардан шундай деганини чиқарди: мен Росулуллоҳ Aнинг:

«فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْغَنَمِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَقَرِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَزِّ  صَدَقَتُهُ»

«Туянинг ўз садақаси бор. Қўйнинг ўз садақаси бор. Қорамолнинг ўз садақаси бор. Кийимнинг ўз садақаси бор» деганини эшитдим.

• Нававий Муҳаззаб шарҳи Мажмуъда қуйидагиларни айтди:

«Тижорат молларида закот бериш вожиб бўлади. Бунга далил Абу Зар G ривоят қилган Набий Aнинг ушбу сўзларидир:

«فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَقَرِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَزِّ  صَدَقَتُهُ»

«Туянинг ўз садақаси бор. Қорамолнинг ўз садақаси бор. Кийимнинг ўз садақаси бор». Чунки тижорат билан молни ўстириш исталади. Шунинг учун яйловда ўтлайдиган чорва каби закот тижоратга ҳам тааллуқли бўлди. Шофеий G келтирган эски ва янги нусуслар тижорат закотини бериш вожиблигини қувватлайди. Асҳобнинг Шофеий G мазҳаби тижорат закотини вожиб деб билишига иттифоқ қилишгани машҳурдир…».

• Ибн Қудома Муғнийда қуйидагиларни айтди:

«Кўпчилик аҳли илмнинг айтишича тижорат моллари қийматида закот бериш вожиб бўлади. Ибн Мунзир бундай деди: Илм аҳли тижорат қилинадиган молларда – агар уларга йил айланса – закот берилишига ижмо қилганлар… Биз учун эса Абу Довуд ўзининг исноди билан Самура ибн Жундубдан қилган ушбу ривоят далилдир:

«كَانَ رَسُولُ اللهِ A يَأْمُرُنَا أَنْ نُخْرِجَ الزَّكَاةَ مِمَّا نُعِدُّهُ لِلْبَيْعِ»

«Росулуллоҳ A бизга савдо учун тайёрлаб қўйилган нарсалардан закот чиқаришимизни буюрар эдилар». Доруқутний эса Абу Заррдан шундай деганини ривоят қилди: мен Росулуллоҳ Aнинг:

«فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْغَنَمِ صَدَقَتُهَا، وَفِي الْبَزِّ صَدَقَتُهُ»

«Туянинг ўз садақаси бор. Қўйнинг ўз садақаси бор. Кийимнинг ўз садақаси бор», деганларини эшитдим. Закотнинг нарсанинг ўзида эмас, қийматида вожиб бўлишида ихтилоф йўқ. Амр ибн Ҳамасдан у эса отасидан шундай деганини ривоят қилди: менга Умар: молингни закотини бер – деб буюрди. Мен: ўқдон ва теридан бошқа молим йўқ-ку – дедим. Шунда Умар: уларнинг қийматини баҳолаб, закотларини бер – деди. Буни имом Аҳмад ва Абу Убайд ривоят қилди».

• Байҳақий эса Сунан куброда қуйидагиларни чиқарди:

«Бизга Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Ҳорис фақиҳ хабар қилди, бизга Али ибн Умар ҳофиз етказди, бизга Абу Бакр Нисобурий ҳадис ривоят қилди, бизга Аҳмад ибн Мансур ҳадис ривоят қилди, бизга Абу Осим Мусо ибн Убайдадан ҳадис ривоят қилди, менга Имрон ибн Абу Анас Молик ибн Авс ибн Ҳадасондан шундай деганини ривоят қилди: биз Усмон ҳузурида ўтирган эдик. Шунда Абу Зар келиб қолди. Унга: эй Абу Зар, бизга Росулуллоҳ Aдан бир ҳадис айтиб бер – дейишди. Абу Зар: мен Росулуллоҳ Aнинг:

«فِي الْإِبِلِ صَدَقَتُهَا وَفِي الْغَنَمِ صَدَقَتُهَا وَفِي الْبَقَرِ صَدَقَتُهَا وَفِي الْبَزِّ صَدَقَتُهُ»

«Туянинг ўз садақаси бор. Қўйнинг ўз садақаси бор. Қорамолнинг ўз садақаси бор. Кийимнинг ўз садақаси бор» деганларини эшитдим – деди».

Шунинг учун тижорат молларида – агар уларнинг қиймати олтин нисоби қийматига ёки кумуш нисоби қийматига етса ва йил айланса – закот вожиб бўлади.

Масалан тожир ўз тижоратини нисобга етмаган мол билан бошласа ва йил охирида мол нисобга етиб қолса бу молда закот берилмайди. Чунки нисобга тўлиқ бир йил айлангани йўқ. Тўлиқ бир йил ўтганидан кейин тожир бу молда мана шу нисоб бўйича закот бериши вожиб бўлади.

Агар тожир ўз тижоратини нисобдан ошиб кетган мол билан бошласа, масалан минг динор билан бошласа ва йилнинг охирида тижорати ўсиб уч минг динор қийматида фойда келтирса тожирнинг ўша савдосини бошлаган минг динорнинг эмас, уч минг динор закотини чиқариши вожиб бўлади. Чунки уч минг бўлиб ўсиш шу мингга тобедир. Ундан келиб чиққан фойданинг йил айланиши асл маблағ йил айланишининг айнан ўзидир. Масалан улоқчалар ва қўзилардаги каби. Чунки уларни оналари билан қўшиб ҳисоб қилинади ва закот берилади. Чунки уларнинг оналарига йил айланиши уларга ҳам айланишидир. Молнинг фойдасида ҳам шундай. Чунки унга йил айланиши шу фойдани келтирган асл молга йил айланиши билан ўлчанади. Шунинг учун йил тугаган пайтда тожир ўзининг тижорат моллари қийматини аниқлайди. Ўзини закот қилиб бериш вожиб бўладиган туя, қорамол, қўй каби молларининг ёки кийим, саноат маҳсулотлари ёки ер ва бино каби ўзини закот қилиб бериш вожиб бўлмайдиган молларининг ҳаммасини олтин ёки кумуш билан битта баҳолаб чиқади ва олтин нисоби қийматига ёки кумуш нисоби қийматига етса улардан ўндан тўртини, «2,5%»ини закот қилиб чиқаради. Улардан вожиб бўлган закотни муомалада юрган пул билан чиқаради. Уларнинг закотини уларнинг ўзидан чиқариши ҳам жоиз. Шу осон бўлса шундай қилади. Масалан қўй, қорамол, кийим билан тижорат қиладиган киши шундай қилиши мумкин. Закот вожиб бўладиган қиймат қўй ёки қорамол ёки кийим қиймати закотидан бўлади. Тожир улардан закот қилиб пулларни чиқариши ҳам ёки қўй, қорамол ва кийимнинг ўзини чиқариши ҳам мумкин. Қайсини хоҳласа шуни қилади.

Туя, қорамол, қўй каби нарсанинг ўзида закот вожиб бўладиган тижорат молларида чорва закоти эмас, тижорат моллари закоти берилади. Чунки бу молларга эга бўлишдан мақсад уларни мулк қилиш эмас, балки тижоратдир.

Бу шаръий воқелик тушуниб олинган бўлса саволингизга жавоб қуйидагича бўлади:

а)   Тижорат моллари бозор нархи билан баҳоланади. Яъни закот берилиш вақти келган пайтдаги сотилиш қиймати билан баҳоланади. Чунки бу мана шу молларнинг ҳақиқий қийматидир. Улар сотиб олингандаги нарх билан баҳоланмайди. Чунки бу нарх товарнинг ҳақиқий нархини билдирадиган бозор нархидан кам ёки кўп бўлиши мумкин. Шунинг учун бозор нархи асос бўлади.

б)   Сотувчи улгуржи савдо қиладиган бўлса унинг товарлари улгуржи товарлар нархи билан баҳоланади. Чакана савдо қилса чакана нарх билан баҳоланди… Энди агар улгуржи савдо билан чакана савдо бир-бирига аралашиб кетса иккала савдо ўртасидаги нисбат олинади ва шу нисбатга асосланилади. Агар товарнинг яримини улгуржи савдо билан, яримини чакана савдо билан сотса товарнинг ярми улгуржи баҳо билан, ярими чакана баҳо билан баҳоланади ва ҳоказо. Чунки бу товарлар қиймати ҳақидаги ҳақиқатга яқинроқ таъбирдир.

в)   Товар ўзи турган юртдаги бозор нархи билан баҳоланади, тожир юртидаги нарх билан эмас. Чунки товар турган юртдаги бозор нархи унинг ҳақиқий қийматига яқинроқдир.

г)   Ҳамма товарлар закот чиқариладиган пайтда баҳоланади. Касод бўлгани ҳам, касод бўлмагани ҳам. Чунки товарлар аслида бир молдир. Шунинг учун касод бўлган товарлар закот чиқариладиган пайтда ўзининг бозор қиймати билан баҳоланади. Бу ҳолатда уларнинг қиймати касод бўлишидан олдинги қийматидан кам бўлиши табиийдир. Бу ҳар йили бўлади. Чунки улар товарлар кўринишидаги пулдир. Шунинг учун пулда ҳар йили закот вожиб бўлганидек товарларда ҳам закот вожиб бўлади.

д)   Тижорат молларидан пул закот қилиб чиқарилади. Закот товарнинг ўзидан бўлиши ҳам жоиз. Масалан 2000 закот чиқариш вожиб бўлса ва битта товарнинг нархи 500 бўлса закот чиқарувчи 4 товарни закот қилиб чиқариши мумкин. Бу эса касод бўлган товарни бир муносиб чиқариш бўлиши мумкин. Зеро бунда закот қилиб чиқарилаётган мол пул эмас, товар бўлади. Натижада закот чиқарувчининг манфаати ҳисобга олинган бўлади.

Бу масалада мен рожиҳ кўрадиган раъй мана шу. Валлоҳу Аълам ва Аҳкам.

  25 жумодус-соний 1437ҳ

   3 апрел 2016м