Нефт нархларининг кескин пасайиши!

Саволга жавоб

Нефт нархларининг кескин пасайиши!

Савол: Нефт нархларининг пасайиши давом этиб бир баррел нефт нархи 40 доллардан ҳам пастга тушиб кетди. ОПЕК давлатлари орасида энг кўп нефт қазиб олувчи Саудия нархлар барқарорлашиши учун қазиб олишни камайтирмади. Бу нарса ОПЕКнинг 2015 йил 4 декабрдаги йиғинида кўринди. Америка ҳам нархлар тушишига қарши туриш учун нефт қазиб олишни камайтириш ўрнига қазиб олишни кўпайтирди… Нефт нархларининг тушиши сабаблари нимадан иборат? Аллоҳ сизга яхшиликни мукофот айласин.

Жавоб: Тасаввур аниқ бўлиши учун нефтнинг ўтган йил орасида сиёсий ҳодисалар ва бир қанча ўзгариб турган таъсир қилувчи омиллар билан бир вақтга тўғри келган нархларини қайта ўрганиб чиқиш зарур бўлади. Чунки шунда нефт нархларининг ўзаро яқин даврлар ичида кўтарилиши ва тушиши сабабларини билиб оламиз.

• Абдуллоҳ ибн Абдулазиз бошқаруви даврида ва унинг вафотидан бир оз олдин нефт нархлари кескин тушиб кетди. Буни Британия томонидан ўзининг малайи Абдуллоҳ ибн Абдулазиз орқали Американинг ўзидаги сланец нефтни қазиб олишига тааллуқли манфаатларига зарба беришга бўлган уриниш деб тушунилди (бу ҳақда 2015 йил 7 январдаги савол жавобида келган эди). Нефт нархлари Абдуллоҳ ибн Абдулазиз вафотига ва Америка малайи Салмон ибн Абдулазиз 2015 йил 23 январда ҳокимиятни ўз қўлига олгунга қадар тушишда давом этди. Саудия нефт вазири Саудия ўзининг нефтга оид сиёсатини ўзгартирмаслигини эълон қилди. Лекин шунга қарамасдан нефт нархи Салмон ҳокимиятни ўз қўлига олиши билан аста-секин кўтарила бошлаб, май ойида 60 доллардан ошиб кетди. Бу эса – 2015 йил 25 январдаги савол жавобида келганидек – кутилаётган нарса эди. Чунки ўша савол-жавобда қуйидагилар келган эди: «Бунинг натижасида Америка билан Саудия ўртасида кескинлик камаяди. Бу эса нефт нархларининг пасайиши давом этишига чек қўйишда таъсир этиши мумкин. Чунки собиқ подшоҳ ва унинг ортида турган инглизлар нефт нархларини пастлатиш орқали Американинг сланец нефтдан олинадиган нефтдан фойдаланишини барбод қилишмоқчи эди».
• Июн ойининг охирида нефт нархлари аста-секин туша бошлаб август ойи ўртасида қарийб 40 доллар атрофига етиб қолди. Нархларнинг бу тушиши даври Эрон билан ядровий программа бўйича келишув тузилиши билан бир вақтга тўғри келди. Американинг ана шу музокаралар даврида нефт нархларини тушириш билан ўзининг Эрондаги малайларига ёрдам беришга ҳаракат қилгани кўриниб турибди. Бу шуни кўрсатмоқдаки, Америка музокаралар даврида Эрондаги малайлари келишувни амалга ошириш йўлида талаб қилинган чекинишларга қадам қўя олишлари учун нефт нархини тушириш орқали уларга ёрдам беришга ҳаракат қилди. Чунки нефт нархларининг тушиши Эрон иқтисодига бир босим бўлади. Бу билан Эрондаги оддий одамлар азият чекаётган иқтисодий танглик шароитида бу чекинишларга халқ индамай рози бўладиган бўлиб қолади. Шундан кейин нефт нархлари бир оз кўтарилиб сентябр ойи охирида 50 долларга етиб қолди.
• 2015 йил октябр бошида нефт нархлари яна тез тушиб 2015 йил 18 декабрда 34 долларга етиб қолди. Нефт нархларининг бу кескин тушиши сабаблари олдингидан фарқ қилади. Буни қуйидагича изоҳлаш мумкин:

Америкада 2008 йилда молиявий кризис юз берган пайтда Америка ана шу вақтдан бошлаб ўзини бўрондек ларзага солган молиявий кризисдан чиқиб кетиш учун миқдорий юмшатиш сиёсатини қабул қилди. Молиявий системани қутқазиш учун Америка улкан миқдорда долларларни чиқара бошлади ва долларни заифлаштирди. Америка буни қаттиқ туриб давом эттирди. Лекин ўтган йилнинг яримидан бошлаб Америка ана шу миқдорий юмшатиш сиёсатига таъсир қилган бир иш пайдо бўлганини кузатди. Бу иш қуйидагидир:

• Олам давлатлари, айниқса Хитой бу сиёсатдан зарар кўрди. Чунки долларнинг пасайиши Хитойнинг доллардан иборат улкан жамғармасига таъсир қилар эди. Шу сабабли доллардан воз кечиб бир янги молиявий системани шакллантиришга чақириқлар пайдо бўла бошлади. Бу чақириқ Европада кучли тарзда Франция молия вазири Мишел Сапен тилида янгради. Буни «Financial Times» 2014 йил 6 июлда «Франция доллар ҳукмронлигига зарба бермоқда: France hits out at dollar dominance» деган сарлавҳа билан келтирди.

Газетада Сапеннинг қуйидаги сўзлари келган: «Биз европаликлар мисол тариқасида айтадиган бўлсак, самолётларни сотаётган пайтимизда долларни ўзаро кузатиб боряпмиз. Хўш, бу зарурми? Мен бундай деб билмайман. Мен мувозанатни қайта тиклаш мумкин ва зарур деб биламан. Бу фақат еврога тааллуқли нарсалардагина эмас, балки олам тижоратини янада кўпроқ акс эттираётган ёш давлатларнинг бошқа валюталарига нисбатан ҳам зарурдир. Мишел газетага ўзининг доллар ўрнига бошқа альтернатив валютага эҳтиёж борлиги масаласини ўзининг евро минтақадаги ҳамкасблари бўлмиш молия вазирлари билан душанба куни Брюсселда тўпланишган пайтда қўзғашини айтди. У ташланиши мумкин бўлган амалий қадамлар нимадан иборат экани хусусида тафсилотларга киришишдан бош тортди»… Хитой ҳам Европага эргашди. Чунки «Синьхуа» ахборот агентлиги билан бўлган мулоқотда «ВТБ» банки раиси (у Россиядаги иккинчи энг катта кредит банкидир) Костин қуйидагиларни айтди: «Олам молиявий системаси ҳамон Америка доллари ҳукмронлигига бўйсуниб келяпти. Битта валютага таянишни камайтириш учун кўпроқ хилма-хил бўлган сифатлироқ бир механизмга эҳтиёж бор. Костиннинг айтишича Хитой оламдаги иккинчи энг катта иқтисод деган эътиборда бир янги системани қуриш учун бир неча давлатлар билан ҳамкорлик қилиши мумкин. У қўшимча қилиб, Россия Хитойнинг халқаро молиявий соҳада етакчи ролни ўйнашини қўллаб-қувватлайди, деди». (Жэньминь жибао онлайн – Хитойнинг халқ кундалик газетаси 2014 йил 10 ноябр).

Мана шу Американинг долларни пасайтириш сиёсатини тарк қилиши учун етарли сабаб эди. Лекин шунга қарамай Америка кибр ҳаво билан кеккайиб шу сиёсатнинг ўзини, яъни долларни пасайтиришни давом эттирди. Шу мақсадда Америка нефт нархини кўтаришга зўр берди. Чунки маълум бўлганидек нефт нархининг кўтарилиши доллар нархининг тушишига олиб келади ва шундан кейин Америка ҳали тугамаган молиявий кризис асоратларига барҳам беришда давом этади, айни вақтда нефт нархлари ошиб боради-да натижада нархнинг бу кўтарилиши сланец нефт қазиб олишни фойда келтирадиган қилиб қўяди. Керрининг 2014 йил 11 сентябрда Саудияга бориб подшоҳ Абдуллоҳ билан учрашуви чоғида нефт нархини ошириш учун уни қазиб олишни камайтиришни зўр бериб таъкидлаганидан мақсад шу эди. Буни биз 2015 йил 7 январдаги жавобимизда ёритиб берган эдик.

• Лекин Америка ўтган йилнинг охирги ойларида доллардан узоқлашиш сари бўлган ана шу йўналишнинг амалий йўналиш тусини ола бошлаганини, бу жамғарма сифатида доллардан узоқлашиб унинг ўрнига олтинни сотиб олиш билан амалга ошаётганини кўрди. Масалан Хитой ўзидаги долларларни олтинга алмаштиришга киришди. Чунки Хитойда тўрт триллионга яқин ошиқча долларлар бор. «Хитой марказий банки ўзининг эҳтиёт заҳираларига ҳар ойда 14-19 тонна ўртасида олтинни қўшмоқда». (Рейтер 2015 йил 1 декабр). Чунки баъзи рус газеталари келтирган норасмий маълумотлар Хитойнинг марказий банкдаги ўз олтин заҳираларини кўпайтириб уларни келгуси даврлар ичида 10 минг тоннага етказишга ҳаракат қилаётганини кўрсатиб турибди. Бу билан эса Хитой биринчи ўринда турган Қўшма Штатлардан ўзиб кетади. Чунки Қўшма Штатлар 8 минг тонна олтинга эга. Хитой ҳозирга келиб 1700 тоннага яқин олтин заҳирасига эга бўлиб қолди. Россия ҳам олтин сотиб оляпти. Россия ҳозирда 1275 тонна олтинга эга. Россия 2015 йилнинг иккинчи ярмида 67 тонна олтин сотиб олди. Бу эса долларга нисбатан хатар бонги урилишидир. Демак бу Америкага катта хатар туғдиради. Чунки доллар Американинг олам устидан ҳукмронлигининг энг муҳим таянчларидан биридир. Демак Америка учун долларнинг нефт нархини белгилайдиган валюта бўлиб қолавериши ва молиявий тўловлар валютаси бўлиб қолавериши муҳимдир. Чунки долларнинг ким эгаси бўлса у нефт нархларига ва олам тижоратига таъсир ўтказади.

• Шундай қилиб Америка доллар нархини кўтаришга, яъни нефт нархини туширишга олиб келадиган сиёсатни қуйидаги бир неча чоралар билан қабул қилди:

а)   Имкондаги барча воситалар билан нефт қазиб олишни кўпайтириш сиёсатини қабул қилиш, қуйидагилар шу сиёсат жумласидандир:

• Америка ва Канада 2005 йилда кунига 10,3 миллион баррел нефт қазиб олган бўлса уни ҳозирги йилга келиб кунига 18 миллион баррелга кўтарди.
• Американинг ОПЕКдаги малайлари, айниқса Саудия, Эрон ва Ироқ нефт қазиб олишни кўпайтирди.

• Саудия ҳақида айтадиган бўлсак, Ал-Жазира нет 2015 йил 10 октябрда қуйидагиларни нашр қилди: «Саудия Арабистони нефт экспорт қилувчи давлатлар ташкилоти ОПЕКка ўзининг нефт қазиб олишини ўтган сентябр ойида кунига юз минг баррелга кўпайтирганини маълум қилди». (Арабийя Жадид 2015 йил 14 декабр). Саудиянинг бу йил нефт қазиб олиши кунига қарийб 10 миллион баррелга етади.
• Эрон эса, «Рейтер» агентлиги душанба куни нефт соҳасидаги бир манбага таяниб хабар тарқатди. У нефт экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти «ОПЕК»ка аъзо давлатдаги нефт ташувчи танкерлар жадвалидан хабардор манбадир. У бундай деб билдирди: «Эрон бу ойда кунига 1,26 миллион баррел хом нефт экспорт қилиш йўлидан бормоқда. Бу эса ўзининг атиги икки ой олдинги даражаларидан қарийб тўртдан бир миқдорда юқори бўлган бошланғич рақамдир». (Арабийя Жадид 2015 йил 14 декабр). Баъзи мутахассислар Эроннинг бундан ҳам кўп экспорт қилган бўлишини тахмин қилишмоқда.

«Иқтисодий жазо чораларини олиб ташлаш ва Эроннинг ўз нефтини экспорт қилишига рухсат бериш – Эрон ҳозирда кунига 3,7 миллион баррел атрофида нефт қазиб олмоқда, айни вақтда унинг нефт экспорт қилиши кунига 1,7 миллион баррелга етмоқда – оламда нефт қазиб олишни кўпайтиради. Чунки Эрон ўзининг нефт қазиб олишини 2015 йил тугаши билан кунига 600 минг баррел чегарасида ошириш қудратига эга. Ҳолбуки ҳаддан ортиқ таклиф кунига 1,5 миллион баррел билан 2 миллион баррел ўртасида деб баҳоланмоқда». (Сабоҳ Жадид сайти 2015 йил 9 декабр).

• Ироққа тўхталсак, нефт қазиб олиш ишлари вазирлиги вакили Фаёз Ҳасан Неъмат бундай деди: «Румайла нефт майдонидан нефт қазиб олиш миқдори кунига 1 миллион 350 минг баррелга етди. У қўшимча қилиб вазирликнинг бу майдонда нефт қазиб олишни кунига 2 миллион 100 минг баррелга кўтаришга ҳаракат қилаётганини айтди. Унинг яна айтишича, бу майдонда ҳозирда қазиб олинаётган нефт Ироқ қазиб олаётган нефтнинг 40 %ини ташкил қилади… Рейтер агентлиги савдогарлардан олган маълумотга қараганда Ироқ сентябрда олдинги ойда кунига экспорт қилинган 2,52 миллион баррелдан ошириш учун хом нефтдан кунига 3,017 миллион баррелни экспорт учун ажратган». (Сабоҳул Жадид 2015 йил 15 август).
  • Америка нефтини хорижга экспорт қилишга солинган тақиқни бекор қилиш. Чунки «Америка вакиллар палатаси хом нефт экспортига 40 йилдан буён жорий қилиниб келинаётган тақиқни олиб ташлашга оид янги чорани тасдиқлади. Америка президенти Барак Обама жума куни бу лойиҳани имзолади, энди у қонунга айланадиган бўлди». (Би-Би-Си 2015 йил 19 декабр). Америка сланец нефт олиш мавзусини ҳам – бу мавзу ўзининг доллар нархини кўтариш ва нефт нархини тушириш борасидаги янги сиёсатига тўсиқ бўлмаслиги учун – муолажа қилди. Чунки бу секторга сармоя ётқизган бир неча ширкатлар тарк этилди ва қазиб олиш сарф-харажатлари нефт нархидан ошиб кетаётган қудуқлардан катта қисми тўхтатилди. Нархларнинг тушишини кўтаришга қодир бўлган ва технология жиҳатидан қазиб олиш сарф-харажатларини камайтириш бўйича амалий услубларни қўллашга қодир бўлган ширкатларгина қолди. Қолаверса Америка ўзининг қазиб олиш қудратини ҳам оширди, оқибатда Американинг сланец нефт қазиб олиш даражаси мақбул чегараларда сақлаб қолинди. Унинг ана шу тақиқ бекор қилинганидан кейин экспортга катта таъсири бўлди. Маркет реалист сайтида келган маълумотга кўра Америка энергетика агентлиги ҳисоботида қуйидагилар келган: «Қўшма Штатларнинг 11 декабрда тугаётган ҳафта учун нефт қазиб олиши қарийб ўзгаришсиз қолмоқда…». Бу қазиб олиш ҳозирги ойда кунига қарийб 9,17 миллион баррелга етди. Бунинг сабаби Американинг сланец нефт қазиб олиши сарф-харажатлари камайганига, фойда келтирмай қўйган қудуқларнинг ёпилишига қарамай ҳамон нефт қазиб олинаётган қудуқлардан қазиб олиш эса ортганига бориб тақалади… «Citigroup» товарлар бўйича стратег Эрик Ли бундай деди: «Шимолий Дакота баъзи провинцияларда баланс сарф-харажатларини 20 долларга камайтирди. Давлат кон ресурслари вазирлигининг ўтган ойда билдиришича, Дун провинциясида қазиб олинаётган ҳар бир баррел нефт ўтган октябрдаги 29 доллардан камайиши билан бирга ҳамон 24 доллар чегарасида фойда келтирмоқда». (Том Дайкер Ставфор «CNBC» сайтида 2015 йил 20 август).

Шундай қилиб демак Америка ва унинг малайлари нефт қазиб олишга ҳаддан ортиқ тўпланиб қолишни вужудга келтирадиган даражада ҳисса қўшишди. Чунки баъзи ҳисоботлар «ҳозир бозорларда кунига 4-5 миллион баррел миқдорида ортиқча нефт мавжудлигини» кўрсатиб турибди. (Бу маълумот Альфа-Бета сайтидан олинди 2015 йил 15 декабр). Бунга қўшимча равишда олам бўйлаб нефт истеъмолида ҳам сезиларли ортга кетиш кузатилди. Бу оламий истеъмол талабнинг асосий ҳаракатга келтирувчи механизми ҳисобланади. Чунки Халқаро Валюта Фондининг прогнозлари олам бўйлаб ялпи маҳаллий маҳсулот ишлаб чиқариш GDPдаги ўсишнинг 3,4 %дан 3,3 %га камайишини кўрсатиб турибди. Европа ва Япониядаги саноат иқтисодларидаги секинлашиш сабабли ва ёш иқтисодлардаги, айниқса оламдаги иккинчи энг катта нефт истеъмолчиси Хитой иқтисодидаги ўсишнинг ортга кетиши оқибатида шундай бўлмоқда. Хитой ўзининг валютаси юаннинг пасайиши оқибатида Хитой молия бозорлари бошдан кечираётган саросима оқибатида шундай бўлмоқда. Бунинг натижасида бозор мониторинглари (бозорни кузатиб боришлар) бу асосий давлатда нефтга бўлган талабда ортга кетиш бор, деган хулосага келди. Шундай қилиб нефт ҳаддан ортиқ катта миқдорда тўпланиб қолган бир вақтда талабда кучли камайиш кузатилмоқда. Буларнинг барчаси нефт нархларининг кескин тушишига олиб келди, бу эса ўз навбатида доллар нархининг кўтарилишига олиб келди.

б)   Бу ерда бошқа бир иш ҳам бор. У процент ставкаси кўтарилганидир. Чунки Америка иқтисодий баёнотлари ўз иқтисодининг ҳақиқий тузалганига далолат қилмаётганига қарамай АҚШ федерал резерв тизими 2015 йил 16 декабрда процент ставкасини чорак пункт миқдорида кўтариб қўйишни эълон қилди. «Financial Times»га кўра АҚШ федерал резерв тизими раисаси Жанет Йеллен 2015 йил 3 декабрда «кучли доллар процент ставкасини ошириш даражама-даража бўлишини англатади» деб билдирган эди. Маълумки Америкадаги судхўрлик процент ставкаси қарийб ноль даражага, аниқроғи 0, 25 %га тушиб қолган эди. Бунга Америкада 2008 йилда портлаб бутун оламни ларзага солган молиявий кризис сабаб бўлган эди. Капитализм иқтисоди бўйича агар процент ставкаси паст ҳолда сақланиб қолаверса бу ҳол кризис ҳамон давом этаётганига, иқтисод ҳали тузалмаганига, бу ерда касод ва олди-сотди, сармоя ётқизиш, ишчи кучларидан фойдаланишдан иборат бозор ҳаракати ўчиб қолганига далолат қилади. Чунки капиталистлар фойда кўришда асосан судхўрлик процентига таянишади. Шунинг учун процент ставкасини кўтариб қўйиш банклар ва ширкатлар кўрадиган фойда миқдорини оширади, бу эса одамларни ўз пулларини фойда кўриш учун банкларга қўйишга қизиқтиради. Мана шундан келиб чиқиб Америка иқтисоди оламдаги молиявий кризис оқибатлари устидан катта ғалаба қозонмоқда деб уқтирилмоқда.

Процент ставкаси кўтариб қўйилиши эълон қилиниши биланоқ нефт нархлари 3 % нисбатда тушиб кетди. Судхўрлик бўлган процент ставкасини ошириш Америка иқтисодига бўлган ишончни кучайтиради ва бу иқтисод молиявий кризис оқибатларини енгиб ўтади, деган тасаввурни беради. Американинг оламга бўлган сиёсий таъсирини ошириш учун шундай тасаввур берилади. Шунинг учун Америка марказий банки томонидан процент ставкасини кўтариб қўйиш эълон қилиниши биланоқ Америка акциялари нархлари Уолл-Стрит биржасида 1,28 % миқдорда юқорига сапчиди.  Standard & Poor’s кўрсаткичи ҳам 1,45 миқдорида бўлди, Nasdaq кўрсаткичи эса 1,52 миқдорида бўлди.

• Мана шундан Америка доллар нархини кўтариш ва процент ставкасини кўтариш учун муносиб шарт-шароитларга эришди. Маълумки процент ставкасини кўтариб қўйиш олтинни заҳира қилиб сақлаб туриш сарф-харажатларини кўтариб юборади. Доллар қийматининг барқарорлиги сабабли шундай бўлади. Натижада бу ҳол олтин нархининг тушишига олиб келади-да, оқибатда доллар ўрнига олтин эҳтиёт заҳирасига таянишга ҳаракат қилаётган давлатлар зарар кўради. Демак Америка долларни муомалада юрадиган оламий валюта сифатида ва давлатларнинг олтин ўрнига бўладиган пул заҳираси сифатида сақлаб қолмоқчи бўляпти. Америка олтин билан муомала юритишни фойда келтирмайдиган муомалага ва фойдасиз заҳирага айлантирмоқчи бўляпти. Америка олтин низомига қайтишни истамайди, оламнинг бу низомга қайтишини истамайди. Чунки бу Американинг улкан зарар кўришига сабаб бўлади. Шунинг учун Америка буни истамайди. Чунки Америка ўзининг устига ёзилган сиёҳга ҳам арзимайдиган қоғоз валютаси билан олам бойликларини сотиб олмоқда, ўзининг хориждаги ҳарбий машинасини ва армияларини маблағ билан таъминламоқда. Америка ўзининг бу қоғоз валютаси билан одамларни ва давлатларни сотиб олмоқда, буни шу давлатларга ўзи бераётган «ёрдамлар» деган нарса билан амалга оширмоқда. Америка ўзининг бу қоғоз валютаси билан бошқа давлатлар иқтисодларига зарба бермоқда, долларнинг барча давлатлар, халқаро молиявий муассасалар ва молиявий бозорлар устидан ҳукмронлигидан фойдаланиб ўз иқтисодини ҳукмрон қилиб қўймоқда.
• Шундай қилиб айта оламизки, нефт нархларининг тушишига энг кучли сабаб Американинг ички ва ташқи сиёсатига бориб тақалади. Америка бу сиёсатдан қуйидагиларни мақсад қилмоқда:

а)   Америка ичкарисида процент ставкасини кўтариб қўйиш. У Америка наздида деярли тақдирий масалага айланиб қолди. Бу билан Америка ўзини молиявий кризис оқибатларидан аллақачон халос бўлган қилиб кўрсатмоқчи бўляпти, ўзига бўлган ишончни ошириш учун ва ўзининг давлатларга ўтказадиган сиёсий таъсирини кучайтириш учун ўзининг иқтисодини кучли қилиб кўрсатмоқчи бўляпти.

б)   Долларга бўлган ишончни кучайтириш. Шу мақсадда Америка доллар билан рақобатлашувчиларга қарши турибди, доллар билан муомала юритиладиган майдонларни сақлаб қолишга, долларни оламдаги давлатларнинг эҳтиёт заҳираси қилиб қўйишга, бу давлатлар валютасини долларга боғлиқ қилиб қўйишга ҳаракат қиляпти. Америка олтинга таянишга ва уни доллар ўрнига эҳтиёт заҳираси қилиб қўйишга зарба бермоқда. Бунда Америка айниқса Хитойни ва Россияни нишонга олмоқда. Чунки бу икки давлат доллар ҳукмронлигидан қутулиш ва ўзининг пул заҳирасини кўпроқ олтинга суянадиган қилиш йўлини тутмоқда.

• Шундай қилиб демак Америка халқаро иқтисодий вазиятга, айниқса нефт каби таъсирга эга товарларда ўз ҳукмини ўтказмоқда. Буларнинг барчасига сабаб унинг валютаси доллар мана шу товарларни сотиш ва олишда ўлчов бўлиб қолганидир. Муомала юритишнинг доллар билан бўладиган бўлиб қолгани, нефт нархларини ва бошқа маъданлар, барча муҳим товарлар нархларини доллар билан белгилайдиган қилиб қўйилганлиги давлатларнинг Америкага бевосита ёки билвосита қарам бўлиб қолганига бир яққол далилдир. Шунинг учун нархлар Америка долларига қараб ва Америка марказий банки белгилаб қўядиган процент ставкасига қараб тушадиган ва кўтариладиган бўлиб қолди. Шунинг учун Америка иқтисоди бирон касалликка учраса у оламдаги барча иқтисодларга дарров юқади. Демак вожиб вазифа маҳаллий муомалаларнинг доллар билан боғланиб қолишидан қутулишдир, долларни давлатларнинг пул заҳираси қилиб қўйишдан қутулишдир. Бундан қутулгач олтинга ҳамда кумушга таянилади, бу икки маъданни муомалада юрадиган, товарлар ва маҳсулотлар сотиладиган, иш ҳақлари белгиланадиган валюта қилиб қўйилади. Бу икки маъданни пул заҳираси қилиб қўйилади. Бу буюк қадамни фақат Исломий Халифалик давлатигина ташлай олади. Аллоҳ Халифаликка фақат олтин ва кумушнигина шаръий пул қилиб қўйган. Ўшанда доллар ўзининг асл ҳолига, арзимас қоғоз ҳолига қайтади.

إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيدًا * وَنَرَاهُ قَرِيبًا

«Чунки улар у (кун)ни узоқ деб билурлар, Биз эса унинг яқинлигини билурмиз!» [Маориж 6-7]

  12 робиул-аввал 1437 йил

 23 декабр 2015м