15 июл куни АҚШ давлат департаменти Азимжон Асқаровни “Инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси” мукофоти билан тақдирланиши ортидан Қирғизистон Ташқи ишлар вазирлиги АҚШнинг Бишкекдаги ишончли вакили Ричард Майлсни 17 июл куни вазирликка чақириб норозлик нотасини топширган ва Қирғизистон ҳукумати ҳам бундан 22 йил аввал имзоланган ҳукуматлараро ҳамкорлик келишувини бир томонлама равишда бекор қилиши мумкинлиги ҳақида маълум қилган эди. 21 июлга келиб эса Қирғизистон ҳукумати матбуот хизмати Бош вазир Темир Сариев шартномани шу йилнинг 20 августидан бекор қилиш ҳақидаги қарорга имзо чеккани ҳақида маълум қилди.
1993 йил 19 май куни Вашингтонда имзоланган ҳукуматлараро ҳамкорлик келишувига асосан АҚШ Қирғизистонга экстремизмга қарши кураш, иқтисодни ривожлантириш, янги иш ўринлари ташкил этиш, маориф ва демократик тараққиёт соҳаларига молиявий кўмак бериб келган. АҚШнинг Қирғизистондаги элчихонаси тарқатган маълумотга кўра, мазкур келишув асосида кўрсатилган ёрдам миқдори 2 миллиард долларни ташкил қилган.
Туркистон:
Қирғиз ҳукумати АҚШга нисбатан, Россия ёки Қозоғистон давлатлари олиб борган сиёсатларига ўхшаш сиёсат қилиб кўришга ҳаракат олиб бораяпти. Лекин Қирғизистоннинг ҳозирги аҳволида, бу қарама қарши сиёсий қайсарлик, уларга нисбатан оғирроқ ва кесикинроқ кечиши мумкин.
Асосий муаммо Қирғизистоннинг ҳозир тўлай олмайдиган даражада қарзга ботиб қолганида эмас. Ҳатто, Қирғиз армияси, жисмонан ва техникавий аҳволи ҳатто қурол яроғи етишмаслиги билан ўз чегарасини ҳимоя қила олиш имконияти йўқ эканида ҳам эмас. Бундан ташқари, Қирғиз элитаси, Қирғизистон манфаати учун бирон ҳаракат олиб бориш у ёқда турсин, қайғуриш керак экани ҳақида ҳатто фикрлаш чегарасидан деярли четга чиқиб кетди. Лекин асосий муаммо бу бефарқликда ҳам эмас.
Асосий муаммо, халқаро сиёсатдаги тенгсизлик асосида тузилган қонун ва нормаларда. Улар ҳар хил резолюциялар ва инсон фаровонлиги асосида глобаллаштирилган ва ҳар хил халқаро ташкилотлар орқали бошқарилиб келинаётган устафлар билан расмийлаштирилган. Бу халқаро қонунлар, сиёсий, иқтисодий, сақофий ва ҳарбий томонларни ўз назоратига олиб, уларни кучли етакчи давлатлар учун ҳар бир соҳани ўта манфаатли ва қулай қилиб беради. Қолган давлатларга эса, етакчи давлатларга бўлган итоатларига кўра ҳар хил имкониятлар яратиб беради. Албатта бу мавқеълар ушбу етакчи давлатларнинг ҳозирдаги халқаро сиёсатда тутиб турган мавқеъ ва вазнларига боғлиқ бўлади. Масалан Япония, Корея, Германия каби. Бу давлатлар ҳозирда иқтисодий ўта ўниккиб боришаётганлари, АҚШнинг итоатида ва қарамоғида эканларидан. Ўрта Осиё давлатлари ва Қозоғистон, Белорусия, Украина… каби Россияга тобеъ бир қанча давлатлар ўта ночор аҳволда туришипти. Улар ҳатто хоҳлаганларида ҳам Россиянинг чангалидан чиқиб кетишлари енгил кечмайди.
Қирғизистон давлати ҳам, шу носоғлом халқаро сиёсатнинг марказий стротегик майдони бўлиб қолди. У ҳатто ўз табиий бойликлари бўлган Қумтор ва яна бир қанча мулкларига ўз юртида эгалик қила олмаяпти. Қирғиз элитаси бу заифлигини, бир бирларига ёки илгари Қирғизистонни бошқариб келган бир қатор етакчиларга ағдармоқчи бўлишади. Улар ҳатто муаммонинг асл моҳиятини тушуна олиш даражасида ҳам эмас сиёсатчилар бўлиб қолишди. Чунки капиталистик тузум, ҳақиқий сиёсатчиларни бир четга улоқтириб юборди. Асосан бой қатлам эгалари сиёсат тизгинини ўз қўлларига олишга мажбур бўлишди. Чунки капиталистик тузумда, қашшоқ аграр давлатларда, шахслар ўз бойликларини қўлларида сақлаб туришлари ўта муаммоли бўлиб қолади. Натижада бу мулкдорлар, аввал сиёсатчиларга суяниб, улар орқали ўзлари ҳокимиятга келиб олишади. Сўнг улар ҳақиқий сиёсатчиларни бирин кетин четга улоқтириб, ўзлари бевосита сиёсатчиларга айланиб олишди. Лекин бу ҳолат, Қирғиз сиёсий элитасини ўта заиф ва яроқсиз қилиб юборди.
Энди АҚШ, бу элита вакилларини нима қилиб юбориши мумкин деб ҳамма кутиб турипти. Россия Қирғиз ҳокимиятини сақлаб қолиш учун бирор ҳаракат қилиб юборармикин деган умидлари ҳам бор. Лекин бу кутиш ва умид қилиш ўта нотўғри позиция бўлиб, бир балодан қутилиш учун бошқа, ундан ҳам ёмонроғига дуч келиб қолишимиз мумкин. Чунки Қирғиз ҳукумати Қирғизистонни бугунги аҳволга олиб келиш тарихига назар солинса, доим бир томонни босимидан қочиб иккинчи томоннинг биз учун ўта манфаатсиз ва зарарли лоиҳаларини қабул қилиб олиши оқибатидан рўй берган. Бунга Қумторни кириб келиши ва шунингдек бир қанча стротегик аҳамиятли ва иқтисодий ўта манфаатли обектларни арзимас баҳода сотилиб кетилишлари, Манас аэропортига АҚШнинг Ганси авиобазасини олиб киритилиши ҳам чиқариб юборилиши ҳам, шу вазиятдан фойдаланиб Қантдаги Россиянинг авиабазасини ўрнашиб олиши ҳам мисол бўла олади.
Россия Қирғизистонга ёрдам бера олмайди. У ҳозир ўзини бирдамлигини ва халқаро сиёсатдаги мавқеъини сақлаб қолиш йўлларини ҳам ҳали топа олгани йўқ. Унинг позицияси, Қирғизистонда етакчи гуруҳ билан ишлайвериш. Бу гуруҳ, ҳозирда ҳокимиятда турган етакчи гуруҳ бўладими ёки унга конструктив мухолифот вакилларидан бўлган янги келаётган гуруҳ бўладими фарқи йўқ. Бу ҳолатни биз, Акаевни Бакиев билан, уни эса ҳозирги Атамбаев билан алмаштириб келаётганидан кўрип турипмиз. Бу позиция, Қирғизистонни доимий ҳокимият учун кураш олиб борилаверадиган бузуқ муҳитли ҳудуд бўлишига олиб келади. Россиянинг бу позицияси Украинада, Янукович ва Юшенко ўрталаридаги беллашув чоғида кузатилган эди.
Қирғизистон ҳокимиятининг муаммоси нимада? Аввало, шахсий манфаат ва хавфсизликларини бошқарувдаги асос қилиб олганларида. Улар илгарироқ (2010 йилда асосан) кўп хатоларга йўл қўйишган. Ўшанда ҳам ҳудди ҳозирдагидек, ҳокимиятни ўз қўлларида сақлаб қолиш учун, Россиянинг найрангларига рози бўлиб, ўзбек миллий элитасини ҳокимиятга яқинлаштирмаслик учун, миллатлар аро учуш келиб чиқишига йўл беришган эди. Сўнг Ўзбек миллатига қарата куч оргонлари воситасида қаттиқ таъзийқ ўтказиш билан, Ўзбек сиёсатчиларини деярли ҳаммасини Қирғизистондан сиқип чиқаришган эди. Орадан бир неча йиллар ўтиб, АҚШ бу битиб бораётган яраларни яна чуқий бошлади. Чунки у Қирғиз ҳукуматининг бу ишда қўли бор эканини яхши билади. Ўз навбатида ҳукумат вакиллари, шахсий манфаат ва хавфсизликлари йўлида, Қирғиз халқи ва давлатчилиги учун ўта хавфли ва натижаси тиниқ бўлмаган қадамлар ташлай бошлади. Улар қувватлар тенг бўлмаган курашга, биринчи бўлиб киришиб олишди.
Абдураззоқ.
