بسم الله الرحمن الرحيم
ЙЎЛ
4 фасл
Инсонни уйғотиш учун уни қандай ўзгартирамиз
Уйғонишдан мақсад Умматни юксалтириш, тушиб қолган тубанлигидан олиб чиқиш. Уммат, умумий қилиб олганда инсонлар ва уларни бир-бирига боғлаб турган алоқалардан ташкил топгани учун инсон воқелиги, унинг алоқалари ва буларнинг ҳаммасига таъсир кўрсатувчи омилларни билиш зарур. Буларни билиш инсон ва унинг алоқаларини юксалтириш учун керак. Чунки инсон ва унинг алоқаларини юксалиши бугун Уммат оёққа туришига, тикланишига, тараққиётига олиб боради.
Инсон воқелигини юксаклиги ёки тубанлиги жиҳатидан диққат билан текшириб кўрсак, буни унинг ташқи кўриниши, миллати, ирки ёки бўйи-басти эмас, балки яшаш тарзи, хатти-ҳаракатлари қараб баҳо берамиз. Масалан, фалончи ажойиб, яхши одам деб гапираётганимизда унинг яшаш тарзи чиройли яшаш тарзи эканлигини кўзда тутамиз. Гарчи биз чиройли яшаш тарзи кўринишлари ва қоидаларини белгилашда турли хил фикрда бўлсак ҳам, айнан шу яшаш тарзи инсоннинг юксак ёки тубанлигини белгилаб бериши тўғрисида фикримиз бир хил.
Агар инсоннинг яшаш тарзини ўзгартиришни хоҳласак, аввало унинг тушунчаларини ўзгартиришимиз керак. Чунки инсоннинг тушунчалари бошқа шахслар-у, нарсаларга қандай муносабатда бўлишни белгилаб беради. Тушунчалардан мурод инсондаги воқеликка қопланувчи фикрлардир. Буни шундай изоҳлаймиз: яшаш тарзи бу – узвий эҳтиёжлар ва ғаризалардан иборат ҳаётий талабларини қондириш учун бажарадиган ишлардир. (Бу ҳақида кейин батафсил гаплашамиз). Бу масалада инсон билан ҳайвон ўртасида фарқ йўқ, иккиси ҳам ўз ҳаётий талабларини қондириш учун ҳаракат қилади. Бироқ инсонни узвий эҳтиёжлари ва ғаризаларини қондириши ҳайвонникидан фарқ қилади. Масалан, ҳайвон овқат каби тана аъзоси эҳтиёжини қондиришни истаса, қандай ҳолатда бўлса ҳам бу эҳтиёжни қондиришга киришади, чунки ҳайвонни фақат қондириш қизиқтиради. Масалан: эшак “емга бўлган зҳтиёжи”ни очликка барҳам берадиган, ейишга яроқли дуч келган биринчи нарсани иккиланмай ямлайди, қуриган баргларми, чириётган майсаларми, ачиган ювиндиларми барчасини еяверади. Жинсий майли қўзғаб қолса, ҳеч нарсага қарамай дуч келган жинсига сакрайди. Унга муҳими хоҳишни қондириш, қандай қондиришга, натижасига эътибор бермайди. Бунинг аксича, ақлли инсон узвий эҳтиёжларини ёки ғаризаларини муайян тартибда, муайян кўринишда қондиради. Оч қолса дуч келган нарсани емайди. Балки ўзи ёқтирадиган овқатни ахтаради, уни ҳаммага маълум йўл билан топишга ҳаракат қилади. Бу эҳтиёжни қондиришга мос шароитни тайёрлашга уринади. Шунингдек, жинсий майли қўзғаса бу эҳтиёжини ҳам уйланмаган бўлса, уйланиш орқали, оилали бўлса хотини билан қондиради. Мабодо бегона аёл билан қондирганда ҳам, бу ишни маълум бир шароитларда қилади. Инсон юксалгани сари узвий эҳтиёжлари ва ғаризаларини қондириш кўринишлари ҳам юксалади. Тубанлашган сари эҳтиёжларини қондириш кайфияти ҳайвонникига яқинлашиб қолиб, инсонийликдан кўра ҳайвонийликка яқин бўлиб қолади.
Эҳтиёжни қондиришда инсонни ҳайвондан фарқ қилишига сабаб инсонда боғлашга, фикрлашга, нарсаларга ҳукм чиқаришга қодир мия мавжуд. Ҳайвоннинг мияси боғлашга қодир эмаслиги учун у фикрлай олмайди.
Демак, инсон ўз ҳаётий кучларини қондиришга ҳаракат қилиш мобайнидаги яшаш тарзини қандай бўлишини фикр белгилаб беради. Шундан келиб чиқадики, инсон нотўғри тарзда ҳаёт кечираётган бўлса, унинг миясида шундай хато яшашга ундаётган фикр бор. Буни янада ойдинлаштириш учун инсонни автомобилга ўхшатиш мумкин. Автомобил юриши учун мотор, мотор ҳаракатланиши учун ёнилғи керак. Шунга ўхшаб ақл инсонга қандай ҳаёт кечиришни, яъни эҳтиёжларини қандай қондиришни белгилаб беради. Ишга тушиши учун моторга ёнилғи керак бўлгани каби ақлга ҳам фикр зарур. Шунга биноан бирор инсоннинг тубан яшаш тарзини юксак яшаш тарзига ўзгартирмоқчи бўлсак, бу яшаш тарзи ортида яширинган фикрни билишимиз керак. Масалан, бирор инсонни ароқ ичиш одатини ташлашини хоҳласак, бу ярамас қилиққа ундаётган фикрни нималигини билишимиз керак. Эҳтимол бу фикр: ароқ ичиш — эркаклик аломати ёки замонавийлик белгиси – деган гумонидир. Бундай ҳолатда бундай фикрни нотўғрилигига уни ишонтиришимиз керак, Агар ишонтира олсак, ҳаётини бир қисмини ўзгартирган бўламиз, Бироқ бунга ўхшаш ўзгартиришлар уйғониш учун қилинадиган ўзгартириш эмас. Балки талаб қилинаётган ўзгартириш пухта, мустаҳкам ва доимий ўзгартиришдир. Чунки илгари айтиб ўтганимиздек, уйғониш учун қилинадиган ўзгартириш қийин, машаққатли, хавф-хатарга тўла ишдир.
Демак, биз мақсад қилган ўзгартириш кучли ҳамда кўзланган мақсад даражасида бўлишидир.
Аммо ўзгартириш — юқоридаги мисол каби — кучсиз ёки вақтинчалик бўлса, у тезда ниҳоясига етади ёки ишлар тескари бўлиб кетади. Чунки юқорида зикр қилинган ароқ ичувчини бошқа бир инсон бизнинг фикримиздан кўра кучлироқ фикр билан ароқ ичиш биз айтгандай ёмон иш эмаслигига ишонтириши мумкин. Бунда ароқ ичувчи ўзининг ярамас қилиғига— ароқ ичишга—тезда қайтади. Баъзан илгаригидан кўра кўпроқ ича бошлайди ва ҳоказо… Шунинг учун фикрий бўронлар ва моддий қийинчиликлар тебрата олмайдиган, кучли, мустаҳкам ўзгартиришни амалга оширадиган йўлни ахтаришимиз зарур. Шундай ўзгартириш орқали ўзгарган инсон яхши томонга ўзгаришида давом этади.
Юқоридаги гаплардан бир ҳақиқатни билиб олдик, яъни инсон воқелигини тубан ҳолатдан юксак ҳолатга ўзгартириш илм-фан, саноат ёки ахлоқ орқали змас, балки фикр ёрдамида амалга ошади. Мана шундан билдикки уйғониш фикрий юксалишдир.
Демак, Умматни уйғотиш учун, унинг қалбига ўрнашиб олган бузуқ воқеликни: ўзига эга ва бутун оламга хўжайин бўладиган, инсонлари ҳур, ҳурматли, журъатли бўладиган воқеликка ўзгартириш учун қилинадиган ҳаракат фикрий ўзгартириш, фикрни ўзгартириш асосида бўлиши керак. Яна шунга эътибор бериш лозимки, бу ўзгартиришни кучли, мустаҳкам, самарали ҳамда кўзланган ғояга олиб борувчи ўз йўли, тариқати ҳам бор, албатта. Энди тўғри йўлни баён қилишдан олдин ўзгартиришни кўплаб услублари борлигини ҳам айтиб ўтишимиз зарур. Бироқ бу услубларнинг ҳаммаси уйғонишга олиб борувчи ўзгартириш қилиш учун ярамайди. Чунки улар вақтинчалик ўзгартиришга олиб боради. Шунинг учун қисқача бўлса ҳам уларни ва бузуқлик тарафларини баён қилишимиз керак, чунки бу услублар айрим пайтларда баъзи инсонларни алдаб қўяди. Оқибатда, бу услублар асло тўғри бўлмасада, баъзи инсонлар уларни мустаҳкам, тўғри йўллар деб ўйлашади. Шуни баён қилганимиздан сўнг асос ва программа сифатида олиш учун ўзгартиришнинг тўғри йўлини баён қиламиз.
